Doktor alimjan hemrayéaf: büyük elishir nawayi söz we alemshumul ijadiyetliri bilen rohimizgha, qénimizgha singip ketken namayende
2021.02.12

Melumki, bu yili ulugh mutepekkur, sha'ir we dölet erbabi elishir nawayining tughulghinigha 580 yil toldi.
Bu munasiwet bilen türkiye, özbékistan we bashqa birqisim ellerde uning tewellutining 580 yilliqini xatirilidi. Téxi yéqinda Uyghur akadémiyesi terkibidiki qutadghu bilig institutining uyushturushi bilen elishir nawayi tughulghanliqi munasiwiti bilen ilmiy muhakime yighini chaqirilip, türkiye, amérika, qazaqistan qatarliq ellerdiki birqisim Uyghur mutexessisliri elishir nawayi heqqide özlirining ilmiy doklatlirini oqup ötken we özgiche yéngi köz qarashlarnimu otturigha qoyghanidi.
Elishir nawayining ijadiyiti Uyghur xelqining meniwi medeniyiti, edebiyati we sen'itige chongqur tesir körsetkenidi. Elwette, uning pars we türkiy tilida qaldurghan bay ijadiy mirasi peqet türkiy xelqlerla emes, belki pars tilliq xelqlerningmu medeniyitige qattiq tesir körsetkenidi. Aridin alte esir waqit ötken bolsimu, edib eserliri öz ehmiyitini yoqatmay, eksiche köpligen ziyaliylar, addiy xelqler üchün rohiy ozuq bolup xizmet qiliwatmaqta. Uning eserliri dunyaning onlighan tillirigha terjime qilin'ghan. Sha'irning hayati we ijadiyiti heqqide her qaysi el alimliri köp izdinip, zor bir qisim eserler meydan'gha kelgen. Jümlidin elishir nawayi ijadiyiti Uyghur élidimu Uyghur tetqiqatchiliri teripidin melum derijide tetqiq qilindi hem eserliri neshr qilin'ghanidi.
Igilishimizche, elishir nawayi mirasi qazaqistanliq Uyghur tetqiqatchilirining, sha'ir we yazghuchilirining, sen'etkarliriningmu chong qiziqishini peyda qilip kelgen bolup, uning eserliri hazirmu metbu'at sehipiliride dawamliq élan qilinip turidiken. Edibning ijadiyiti Uyghur mekteplirining Uyghur edebiyati derslikliride mexsus oqutulmaqta.
Qazaqistandiki muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining proféssori, filologiye penlirining doktori alimjan hemrayéf ependining pikriche, elishir nawayi chaghatay dewrining tengdishi yoq söz mahiri bolup, barliq türkiy xelqlerning, shu jümlidin Uyghurlarningmu xatiriside ulugh mutepekkur süpitide saqlinip kelmektiken.
U mundaq dédi:
“19-Esirde yashighan muzikishunas ismetulla möjizi elishir nawayini dunyadiki 8 ulugh kishining qatarigha kirgüzgen. Omumen éytqanda, elishir nawayi chaghatay dewridiki ulugh mutepekkur, musulman oyghinish dewrining medeniyet sultani, péshwasi. U sherq ülgisidiki milliy klassik edebiyatimizning asaschilirining biri, yéngi edebiyat ülgisini yaratqan edib. Elishir nawayi bizge hem qan, hem til, hem medeniyet boyiche pütün jan-tomurumizgha singip ketken bir edib, Uyghur edebiyati tarixida misli körülmigen özgirishlerni emelge ashurghan kishi. Elishir nawayi söz we muzika sen'iti bilen rohimizgha, qénimizgha singip ketken namayende.”
Melum bolushiche, elishir nawayi 1441-yili xorasan memlikitining paytexti hirat shehiride dunyagha kelgen bolup, uning dadisi ghiyasidin kichikkinening shu waqitlarda xorasan memlikitining sebzewar shehiride hakimliq xizmitini atquruwatqan waqtiken. Elishirning ana jemetidin bolghan bowisi ebuse'id-chong hüseyin bayqaraning bowisi emir tömürning huzurida emirlik xizmitini atqursa, anisi bilen momisi emir tömürning newrilirini terbiyelesh xizmitide bolghan. Shunglashqa nawayi emir tömür ewladliri bilen birlikte ordida terbiye alghaniken.
Alimjan hemrayéfning éytishiche, buningdin on yil ilgiri özi ishlewatqan ilim dergahida elishir nawayining 570 yilliqigha béghishlan'ghan yighin uyushturulghan bolup, yighinda u “Elishir nawayi: türkiy tilliq edebiyatta warisliq mesilisi” mawzusida doklat qilghaniken. Uninggha qatnashqan alimlar öz sözliride qazaqistanda sha'ir ijadiyitining mushu waqitqiche etrapliq tetqiq qilinmighanliqini tekitligen. U yene bu tewelludning almutadiki quddus ghojamyarof namidiki dölet akadémiyelik Uyghur muzikiliq komédiye tiyatiridimu atap ötülgenlikini tekitlidi. Alim ataqliq kompozitor azad burhanof we gülbahar nasirowa bilen birlikte nawayining bir nechche ghezelliri asasida qurulghan muqamlarni sehnige élip chiqqanliqini bildürdi.
Alimjan hemrayéf bu yil qazaqistanda edib tewellutigha béghishlan'ghan ish-pa'aliyetler heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Xelq'ara türk akadémiyesi bu yili elishir nawayining 580 yilliq tewellutigha béghishlan'ghan‚sherqning yoruq yultuzi‛namliq pa'aliyet ötküzdi. U tor arqiliq ötti. Xelq'ara türk akadémiyesining rehbiri darxan qidireli bu yilni‚elishir yili‛dep atap, uning da'iriside köpligen yumilaq üstel, ilmiy muhakime yighinlirining bolidighanliqini we elishir nawayi ijadiyitining tetqiq qilinidighanliqi toghrisida nurghunlighan mu'emmalarni atap ötti. Bu yili nawayining‚xemse‛esiri toluqi bilen qazaq tiligha terjime qilinidighanliqi éniq boldi. Bultur kitablarmu teyyarlandi, tetqiqatlarmu élip bérildi. Shularning biri ‛abay we elishir nawayi-elishir nawayi we abay‚ namliq chong kitab neshr qilindi. Uningda köpligen alimlarning emgekliri orun aldi. Shu jümlidin elishir nawayi we abay eserliridiki oxshashliqlar, elishir nawayining sherq en'enilirining dawamlashturghuchisi ikenlikini ispatlap, menmu maqalilerni yazdim. Bu kitab rus tilida élan qilindi.”
Tarixiy menbelerde qeyt qilinishiche, elishir alte yéshida mektepke barghan we xorasan padishahi hüseyin bayqara bilen birge oqughan. Shu chaghda padishah ordisida yüz bergen siyasiy özgirishler tüpeyli nawayi dadisi we bashqilar bilen hiratni tashlap, iraqqa kétishke mejbur bolghanidi. Peqet 1450-yili xorasanda tertip ornitilghanda elishir hiratqa qaytip kélip, oqushini dawamlashturghan.
Elishir nawayi oquwatqan chaghlirida edebiyatqa qiziqip, sha'ir sheyx se'idining pars tilida yézilghan “Gülistan” we “Bostan” namliq eserliri bilen yéqindin tonushidu. U shundaqla iranliq sha'ir feriddin ettarning “Mentiqut-teyr”, yeni “Qushlar tili” namliq esirini oqup, uni pütünley yadliwalghan. Kéyinrek bolsa, “Mentiqut-teyr” esirige jawaben özining “Lisanut teyr” esirini yazghan. Elishir nawayi 1456-yili 15 yéshida xorasan hakimi, sha'ir, tarixchi hem sen'etkar obulqasim baburning qéshigha xizmetke orunlishidu. Baburmu yash sha'irning ijadiyitige qattiq tesir qilghan we netijide ereb we pars tillirini mukemmel bilidighan derijige yétip, deslepki eserlirini yazidu. U, “Fani” texellusi bilen “Diwani fani” esirini pars tilida yazghan. Uning türkiy-Uyghur tilida yézilghan eserliri bolsa, “Nawayi” texellusi bilen bérilgenidi.
Elishir nawayi 1469-yili xorasan padishahi hüseyin bayqaraning hirattiki ordisida uning ong qol weziri bolup teyinlinidu. Shuningdin kéyin u dölet erbabi süpitide ömrining axirighiche shahqa wapadar bolup ötidu. U 1501-yili hirat shehiride wapat bolidu.
Eyni waqitlarda Uyghur élide tughulup, baliliq chéghi ghulja shehiride ötken we deslepte ghuljining medrisiside bilim tehsil qilghan péshqedem sha'ir abdughopur qutluq ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Shu oqughan waqitlarda xelpetlirimiz diniy sawaqlardin bashqa bolupmu klassik sha'irlirimiz heqqidimu aghzimizgha ilim salghan idi. Shuning bilen klassik edebiyatqa mende méhir oyghinip qalghan. Shu ilim yéshim 80 ge kelgen bolsimu, hazirghiche yadimdin chiqmaydu. Elishir nawayi Uyghur xelqining eng meshhur klassik sha'iri. U waqitta padishah hüseyin bayqara bolghan. Hüseyin bayqaraning eng yéqin dosti bolghachqa, uning qolida danishmen wezir bolup turghan. Her ikkilisi sha'ir bolghan. Bes-beste, bes-munaziride shé'ir yézishqan. Bolupmu nawa'ining danishmenliki, danaliqi bésim idi.”
Nawayi ghezelliri Uyghurlarning ulugh “12 Muqami” dinmu orun alghan bolup, bügünki qeder edib ghezelliri xelq aghzidin chüshmey kéliwatmaqta. Abdughopur qutluqof bu heqte öz qarishini bildürdi.
Elishir nawayi 1498-yili öz shé'irlirini yighip, 45 ming misraliq “Xezayinul me'ani” namliq toplimini neshr qilidu. Buningdin tashqiri, uning bedi'iy, tarixi, pelsepiwi, ishqi-romantikiliq eserlirimu melum. Shularning biri “Xemse” zhanrida yézilghan besh eserdin terkib tapqan toplamidur. Nizami genjewi, xisraw déhlewi we abduraxman jamiylarning bu zhanirdiki en'enisini yenimu dawam qilghan elishir nawayi 1485-yili tunji qétim türkiy tilida öz xemsisini yaratti. Ikki yil dawamida yazghan mezkur 50 ming misraliq toplimigha sha'irning “Heyretul ebrar”, yeni “Yaxshilarning heyretlinishi”, “Ferhad we shérin”, “Leyli we mejnun”, “Seba'i seyyar”, yeni “Yette yultuz”, “Seddi iskenderi”, yeni “Iskender sépili” namliq besh dastani kirgen. Edibning shundaqla “Mizanul-ewzan”, yeni “Wezinler ölchimi”, “Muhakemetul-lugheteyn”, yeni “Tillar muhakimisi”, “Mejalisun nefa'is”, yeni “Nepisler mejlisliri” qatarliq nesri eserlirimu mewjut.