“Ishen'gin, haman azadliq téngi atidu!” : Uyghur sen'etkarlirining irqiy qirghinchiliqqa qarshi sadasi

Qazaqistanda yashap ijadiyet bilen shughulliniwatqan yash Uyghur ressam gülnaz tursun xanimning ijadiyiti.

Kirish: hörlük chillawatqan sen'etkarlar

Xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan zulum siyasetliri 2016-yildin buyan hessilep küchiyip, irqiy qirghinchiliq derijisige bérip yetti. Bolupmu eng aldi bilen Uyghurlarning kimliki, ana tili, milliy medeniyiti, ma'aripi we özige xas turmush usuli xitay hakimiyitining yoqitish nishanigha aylandi. Uyghurlar tarixning eng qiyin, eng qarangghu we hayat-mamatliq mezgilliride turuwatqan bügünki künde, dunyaning herqaysi elliride yashawatqan Uyghur sen'etkarlar öz ijadiyetliri arqiliq Uyghur kimliki we milliy medeniyitini qoghdap qélishqa, shundaqla Uyghurlarning béshigha kelgen bu qabahetlik ré'alliqni dunyagha anglitishqa tirishchanliq körsitip kelmekte.

RFA/Uchqun

Awstraliyediki Uyghur muqam warisi, dangliq sazende shöhret tursun, en'gliyediki pa'aliyetchan sen'etkar rehime mexmut, qazaqistanliq yash Uyghur ressam gülnaz tursun qatarliqlar özlirining mol mezmunluq ijadiyetliri, güzel saz-küyliri, yarqin reng-siziqliri bilen Uyghur xelqini chirmap alghan charesizliklerge qarshi heriketke ötken Uyghur sen'etkarliridin hésablinidu.

Ularning bezliri özining pütkül zéhnini xitayning medeniyet qirghinchiliqi seweblik yoqap kétish tehditige duch kéliwatqan “Uyghur on ikki muqam” qatarliq yégane medeniyet miraslirini saqlap qélish we tarqitish yoligha béghishlighan bolsa؛ bezliri özining mungluq küylirige ana yurtining nidasini singdürüp, boghulghan xelqining awazi bolmaqta. Ularning yene beziliri özining güzel sizmiliri arqiliq Uyghur yash-ösmürlirini hörlükke tutashqan kelgüsige ümid we ishench baghlashqa yéteklimekte. Ular birdek: “Xelqimiz irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan, mewjutluq bilen yoqilish girdabida ingrawatqan, tarixtin buyan yaratqan pütkül medeniyet mirasliri xitay hakimiyiti teripidin inkar qiliniwatqan bügünkidek qiyin künlerde, ularning awazi bolush, sen'et arqiliq ulargha ümid we ishench béghishlash-biz sen'etkarlarning wijdaniy mes'uliyitidur,” deydu.

“Bir millet öz-özige ishen'gendila, andin charesizlikni yéngeleydu”

Xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq basturush siyasetliri öz'ötken 5 yildin buyan hessilep kücheydi. Uyghurlarni asas qilghan milyonlighan yerlik musulman türkiy xelqlerning lagérlargha qamilishi we kolléktip jazalinishi, Uyghur rayonini “Dunyadiki eng chong üsti ochuq türme” ke aylandurdi. Uyghur xelqi pütkül millet gewdisi bilen xitay hakimiyitining ghayet zor yuqiri téxnikaliq teqib sistémisi aldida charesiz we amalsiz qaldi. Tarixta dunya medeniyitige öchmes töhpilerni qoshqan bir xelq, dunyadiki ikkinchi nomurluq iqtisadiy gewde-xitay döliti teripidin pilanliq we sistémiliq türde élip bériliwatqan “Dölet térrorluqi” ning zerbe bérish nishanigha aylandi. Halbuki, xitayning yéqinqi yillardin buyan hessilep kücheytken yuqiri bésimliq teqibi we basturush siyasiti Uyghur xelqining milliy mewjutluq istiki hem awazini öchürelmidi. Muhajirettiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiler, teshkilatlar, shundaqla her sahediki serxillar buninggha hergizmu süküt qilmidi, bolupmu muhajirettiki bir qisim Uyghur sen'etkarlar özlirining eng zor imkaniyetliri da'iriside Uyghurlar uchrawatqan bu mislisiz zulumlarni we rehimsiz ré'alliqni öz ijadiyetliride eks-ettürüshke tirishchanliq körsetti.

Rehime Maxmut teminligen

“Ishen'gin, haman azadliq téngi atidu. . . !” deydu qazaqistanliq yash Uyghur ressam gülnaz tursun özining mezkur témidiki bir yürüsh eserliri heqqide soralghan so'allirimizgha jawaben.

Muhajirettiki Uyghur sen'etkarliri arisida özlirining mol mezmunluq ijadiyetliri arqiliq pütkül Uyghur jem'iyitini orap alghan charesizlikni ipadileshtin köre, Uyghurlarni özidin téximu pexirlinishke, özige ishinishke we kelgüsige ümidwarliq bilen qarashqa chaqiriwatqan kishilermu az emes. Shularning biri özining yarqin rengliri, addiy emma güzel siziqliri bilen Uyghur yash-ösmürlirining qelbide ishench oyghitiwatqan, eserliride hörlük chillawatqan, azadliq téngining haman bir küni atidighanliqini ipade qiliwatqan yash ressam gülnaz tursundur.

Özining yéqinqi yillardin buyanqi resim ijadiyiti heqqide soralghan so'allirimizgha chongqur ishench bilen jawab bergen ressam gülnaz tursun mundaq deydu: “Yéqinqi yillardin buyan ijtima'iy taratqularda Uyghurlar uchrawatqan éghir zulumlarni we derd-elemlerni dunyagha anglitish üchün sizilghan köpligen resimler tarqiliwatidu. Bu xil resimlerde put-qolliri kishenlen'gen, intayin charesiz qalghan, pütün dunya teripidin tashliwétilgen Uyghurlarning échinishliq ehwali ipade qiliniwatidu. Men oylaymen, bu xil resimler gerche Uyghurlarning ehwalini sen'et arqiliq dunyagha anglitishta melum rol oynisimu, emma Uyghur xelqige nisbeten, bolupmu Uyghur yash-ösmürlirige nisbeten amalsizliqning hem charesizlikning achchiq ré'alliqni hés qilduridu, ularni ümidsizlendüridu. Pütün dunyaning özlirige tetür qariwalghanliqidin, héchkimning yardem qolini sunmaywatqanliqidin azablinidu. Charesizlik üstige charesizlik qoshidu. . . Men oylaymenki, bir shexs özige özi ige chiqqandila, andin öz qiyinchiliqliri üstidin ghalip kélidu, hayatini özgerteleydu. Xuddi shuninggha oxshashla bir milletmu özige özi ige chiqqanda, özige özi ishen'gende, andin öz qiyinchiliqlirini yéngeleydu, özige ishench tughulidu. Herqandaq bir ghelibe ishenchidin bashlinidu. Shunga men kéyinki mezgillerde sizghan resimlirimde Uyghur yash ösmürlirige ümid we ishench béghishlaydighan, ulargha kelgüsining choqum parlaq bolidighanliqidin bésharet béridighan resimlerni sizdim. Qisqisi, ulargha öz resimlirim arqiliq: ‛ishen'gin, azadliq téngi haman atidu! ‚ dep xitab qildim.”

Shöhret tursun awstraliyede yashawatqan köp qirliq Uyghur sen'etkarlirining biri. U Uyghur klassik muzikisi “On ikki muqam” ni wayigha yetküzüp orundash bilen bir waqitta yene, Uyghur xelq naxshiliri we qérindash xelqlerning naxsha-muzikilirinimu yuqiri sewiyede orundap, dunyaning herqaysi jayliridiki tamashibinlarning alqishigha érishken. Xitay hökümiti Uyghur diyarida irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetke keng kölemde tor yéyiwatqan 2019-yili 7-ayning 20-küni shöhret tursun awstraliyening sidnéy shehiride “Awstraliye Uyghur muqam ansambili” ning yopuqini achqan. Uning bashlamchiliqida qurulghan “Awstraliye Uyghur muqam ansambili” Uyghurlar duch kéliwatqan éghir zulumlarni sen'et arqiliq dunyagha anglitishta, Uyghur xelqining bay medeniyet-sen'et miraslirigha ige bir xelq ikenlikini namayan qilishta muhim rol oynighan idi.

Shöhret tursun “Awstraliye Uyghur muqam ansambili” ning échilish murasimida sözligen nutqida mundaq dégen idi: “Xitay kompartiyesi wetinimizni qan'gha boyawatqan, xelqimizge mislisiz éghir zulumlarni séliwatqan, dinimizni cheklep, tilimiz, medeniyitimiz we sen'itimizni depsende qiliwatqan, sen'etkarlirimizni yoq qiliwatqan mushundaq bir halqiliq peytte, biz ejdadlarning yüzini yoruq, ewladlarning yolini ochuq qilish öz'üchün qolimizdin kelginini qilishqa tirishtuq. Del mushu sewebtin ‛awstraliye Uyghur muqam ansambili‚ ni qurup chiqtuq.”

Shöhret tursun nöwettiki qiyin ehwalda Uyghur xelqi üchün öz-özige bolghan ümid we ishenchning hemmidin muhim ikenlikini tekitlep mundaq deydu: “Yéqinqi yillardin buyan wetende xelqimizge yürgüzülüwatqan éghir zulumlar weten ichidikilernila emes, hetta muhajirettiki Uyghurlarnimu rohiy jehettin qattiq azablidi, hemmimizde mislisiz derijide bésim we chüshkünlük peyda qildi. Xudayim, muhajirette yashawatqan barliq xelqimizge ümid we birlik ata qilsun, bizni wetinimizning azadliqi üchün küresh qilishqa nésip eylisun! . . .”

Rehime mexmut xanim 20 yildin buyan en'gliyede aktip pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur pa'aliyetchilirining biri. Naxsha-muzika sen'iti uning kündilik hayatidiki eng muhim ishtin sirtqi pa'aliyetlirining biri. U shunche uzun yillardin buyan “London Uyghur ansambili”, “En'gliye yipek yoli ansambili” qatarliq sen'et munberliride aktip xizmet qilip kelmekte. Xitay hökümiti 2017-yilining bashliridin bashlap Uyghur rayonida ghayet zor tutqun'gha tor sélip, milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha bend qilghandin kéyin, rehime mexmut xanim Uyghur sen'itini qoral qilip, Uyghurlar duch kéliwatqan bu irqiy qirghinchiliqni dunyagha anglitip kelmekte.

“Bir millet özining kimliki we milliy medeniyitining hayati küchini tonup yetkendila, asarette qalghan wetinining haman bir küni hörlükke érishidighanliqigha ishen'gendila, shundaqla ashu xil ümidni qoral qilip küreshtin waz kechmigendila, andin öz mewjutluqini saqlap qalalaydu,” deydu, rehime mexmut xanim ziyaritimiz esnasida. U bu sözlirini téximu konkrétlashturup mundaq deydu: “Xelqimizde bir söz bar, u bolsimu ‛ümidsizlik sheytanning ishi! ‚ men bu sözni da'im tekrarlaymen. Bizning sen'itimizmu bizge ümid béghishlaydu. Shunga men sen'et arqiliq bu éghir künlerde xelqimizge ümid we ishench bérishke tirishtim.”

“Naxsha-muzika qayghuni küchke aylanduridighan bir qoraldur”

“Naxsha-muzika men üchün qayghuni küchke aylanduridighan bir qoraldur” deydu rehime mexmut xanim ziyaritimiz esnasida. U özining buningdin 22 yil ilgiri wetendin ayrilip en'gliyege kelgen chaghdiki héssiyatini eslep mundaq dédi: “Men 2000-yili oqush üchün en'gliyening manchéstér shehirige keldim. Shundin bashlap méning muhajiret hayatim bashlandi. Ayrodromdin mektepke barghuche yolda taksi shopurigha xelqimizning shu chaghdiki ehwalini anglatqan idim. U chaghlardimu xitay da'irilirining Uyghurlar üstidiki zulumliri oxshashla mewjut idi, emma bu zulumlarning téximu küchiyip bügünkidek ‛irqiy qirghinchiliq‚ derijisige bérip yétishini héch tesewwur qilmighan idim. Shexsen özümningmu wetendin shu ayrilghanche ikkinchi qaytalmaydighanliqimni, kéyinki hayatimni chet'ellerde yashaydighanliqimni héch oylimighan idim.”

U sözini dawamlashturup yene mundaq dédi: “Men en'gliyege kelgen deslepki chaghlirimdila naxsha-muzika sen'itining Uyghurlarning ehwalini dunyagha anglitishtiki eng ünümlük bir köznek ikenlikini chongqur tonup yetken idim. 2002-Yili magistirliq oqushumni püttürüp london'gha köchüp keldim. London uniwérsitétida Uyghur naxsha-muzikilirini tetqiq qilidighan rachél harris (Rachel Harris) xanim bilen tonushtum. Arqidin londondiki Uyghur sen'etkarlar bilen birliship kichik bir muzika ömiki teshkilleshni qarar qilduq. Buning netijiside 2004-yili ‛london Uyghur ansambili‚ quruldi. Shundin bashlap biz londonda we en'gliyening bashqa sheherliride, irélandiye, italiye qatarliq bashqa yawropa döletliride nurghun konsértlarni qoyduq. Her qétimqi konsértta aldi bilen Uyghurlarning kimliki, medeniyiti we tarixi heqqide qisqiche sözligendin kéyin, men éytmaqchi bolghan bir Uyghurche naxshining tékistini in'glizchigha terjime qilip, tamashibinlargha tonushturattim, andin naxshini éytattim. Buning tesiri tolimu yaxshi boldi. Uyghurlar heqqide birer uniwérsitétta yaki ilmiy tetqiqat orunlirida léksiye bergende anglaydighan ademler cheklik bolatti, emma biz konsért qoysaq yaki naxsha-ussul kéchiliki ötküzsek yüzlerche, hetta minglarche kishi anglaytti. Shu pursette biz Uyghur naxsha-muzikilirining séhriy küchi arqiliq arqiliq Uyghurlarning kimlikini we hazirqi ehwalini nurghun kishilerge anglitip kelduq. Men bu jeryanda sen'etning bir xelqning ehwalini anglitishtiki eng yaxshi qoral ikenlikini chongqur hés qildim.”

Shöhret tursun Uyghur naxsha-muzika sen'itining türlük saheliri boyiche yuqiri maharet yétildürgen kespiy bir sen'etkar. Emma u 1999-yili awstraliyege kélip olturaqlashqandin kéyin, yashash üchün nurghun kesip we türlük ishlar bilen shughullinishqa mejbur bolghan, öy-jay qurulushi we binakarliq kespining türlük saheliridimu ishligen. Halbuki, u özining kespiy bir sen'etkar, Uyghur naxsha-muzika sahediki yuqiri maharet igisi ikenlikini, shu sewebtin öz zimmisige yüklen'gen mes'uliyetning intayin zor ikenlikini esla untup qalmighan.

U bu heqte toxtilip mundaq deydu: “Men awstraliyege kelgendin kéyin hemme ishni qilip baqtim, öy-jay yasashni ögendim, binakarliqning türlük saheliride laygha milinip yürüp ishlidim, tamchiliq, laychiliq, bézekchilik qatarliq nurghun ishlarni qildim, emma özümning bir kespiy sen'etkar ikenlikimni, sen'ettin ibaret bu küchlük qoral arqiliq yiraqtiki mezlum xelqim we wetinim üchün birer ish qilishim kéreklikini esla ésimdin chiqarmidim. Shunga chet'el hayatida öz kespimge qaytish, bu sahede tonulush üchün uzun mezgillik japaliq jeryanlarni bashtin kechürdüm. Axirida ‛awstraliye Uyghur muqam ansambili‚ ni qurup, chet'ellerde Uyghur naxsha-muzika sen'itini yangritishqa, sen'et arqiliq Uyghurlarning awazini anglitishqa muweppeq boldum.”

U yene munularni tekitlidi: “Méning ata-bowilirimdin tartip hemmisi sen'et bilen shughullan'ghan, Uyghur xelq naxshilirini wayigha yetküzüp éytip kelgen, shundaqla muzika sahesidiki usta sazendilerdin idi. Menmu kichikimdin bashlapmu qoyuq sen'et muhitida ösüp-yétildim. Sen'etni hayatimning muhim bir qismi dep bildim. Shu sewebtin men üchün sen'ettin ayrilip yashash xuddi béliq sudin ayrilghandekla bir qiyin ish. Shu sewebtin chet'el hayatimda ömürlük yolum bolghan sen'etke qaytish üchün nurghun yillar éghir bedel tölidim. Bezide ‛wetendiki xelqimdin ayrilip chet'elde qandaqmu Uyghur sen'itini dawamlashturimen?‚ dep könglüm yérim bolghan waqitlar boldi, emma hergiz waz kechmidim. Bolupmu Uyghur xelqi tarixning eng qarangghu mezgilliride yashawatqan bügünkidek qiyin künlerde, kimlikimizni, medeniyitimizni, hés-tuyghulirimizni we azab-oqubetlirimizni sen'et arqiliq téximu janliq ipade qilghili bolidighanliqini téximu chongqur chüshendim.”

Gülnaz tursun Uyghurlarning weten sirtidiki eng chong milliy topluqi yashaydighan qazaqistanda tughulghan. U kichikidin tartipla qazaqistanning Uyghurlar topliship olturaqlashqan bayséyit rayonida, qoyuq Uyghur medeniyet muhitida chong bolghan. Kichikide dadisining tesiri bilen resim sen'itini özining ömürlük kespi qilip talliwalghan gülnaz, yéqinqi 5 yildin buyan özining resim témilirini Uyghur xelqi duch kéliwatqan éghir ré'alliq bilen zich baghlighanliqini tekitleydu: “Méning resimge, güzel sen'etke bolghan qiziqishimni we muhebbitimni dadam oyghatqan. Dadam méning birinchi ustazim. Bügünki künde men shuni chongqur hés qildimki, adem némige ishense, hayatida shuni köridu. Eger biz zulumgha ishensek, hayatimiz zulumdin qutulalmaydu. Shexsen men azad wetinimizni körmigen, méning dadam we bowilirimmu azad we hör wetimizni körüp baqmidi hem yashimidi. Mundaqche éytqanda, zulum we erksizlik bizning qan-qénimizgha singip ketti. Zulum uzun'ghiche dawam qilsa, insanning hayatidiki ümid we yoruqluqlar ghayib bolidu. Shunga men resimlirim arqiliq xelqimizning rohiyitini oyghitishqa, zulumning menggülük bolmaydighanliqini bildürüshke, bir tamche bolsimu xelqimizge ümid, ishench we jasaret béghishlashqa, azadliq téngining haman yoruydighanliqigha ishinishke chaqirishni meqset qildim.”

Rehime mexmut xanim Uyghur naxsha-muzika sen'itining Uyghurlarning kimliki, milliy medeniyiti, tarixi we nöwettiki ehwalini eng janliq usulda ipade qilip béreleydighan bir qoral ikenlikini tekitlep mundaq deydu: “Héch bir yer insanning öz öyige we öz wetinige oxshimaydu, uni héchnersige sélishturghili bolmaydu. Méning a'ilem bilen alaqem üzülgili besh yil boldi, hazir men hetta özüm eng yaxshi köridighan kishilerning chirayinimu tesewwur qilalmaymen, emma bir sen'etkar bolush süpitim bilen shuninggha ishinimenki, muzika men üchün qayghuni küchke aylanduridighan bir qoraldur.”

Xuddi rehime mexmut xanimgha oxshashla qazaqistanliq yash ressam gülnaz tursunmu sen'etning cheksiz séhriy küchige we cheksiz mene mumkinchilikige chongqur ishinidu. U bu heqte mundaq deydu: “Men oylaymenki, bizning hazirqi ehwalimizda her bir kesip igisi özi qilalaydighan ishlarni wayigha yetküzüp qilishi kérek. Her bir kesip igisi öz kespining imkaniyetliridin paydilinip, xelqimizge ümid, medet we ilham béreleydighan, shundaqla ularni ishenchke yétekleydighan eserlirini teqdim qilishi kérek. Shexsen özümni élip éytsam, men bir ressam bolush süpitim bilen öz resimlirim arqiliq xelqimizge, bolupmu yash-ösmürlirimizge ümid béghishlaydighan resimlerni siziwatimen. Resimlirimni ijtima'iy taratqulargha üzlüksiz tarqitip, yash ewladlarning pexirlinishige sunuwatimen. Mana bu men tallighan we qilalaydighan yol, yeni resim sen'iti arqiliq xelqimge küch we ishench bérish yoli.”

“Kök asminimizda quyash parlaydighan künlirimiz kélidu!”

Uyghur xelqining ulugh sha'iri abdurehim ötkür (1923-1995) 1940-yillarda yazghan “Bahar chillaymen” namliq shé'irida Uyghur xelqining azadliqqa we erkinlikke bolghan cheksiz telpünüshlirini munu misralar arqiliq ipade qilghan idi:

Ne taqitim bar, ne sewrim emdi,

Qaynaq bir qazan yürikim emdi.

Goya bir wolqan tilikim emdi,

Shu wolqanimdin bahar chillaymen.

Shuni küyleymen zimistandimu,

Tilim zenjirde baghlan'ghandimu,

Kökrekke neyze qadalghandimu,

Issiq qénimdin bahar chillaymen!

Aridin yérim esirdin artuq waqit ötken waqit ötken, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti yenimu küchiyip, “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” derijisige yetken bügünki künde muhajirettiki Uyghur sen'etkarliri öz ijadiyetliri arqiliq xelqi üchün yenila “Bahar chillimaqta”.

Ressam gülnaz tursun özining 2017-yilidin buyan ijtima'iy taratqularda élan qilghan bir qisim eserliri üstide toxtalghanda, “Bahar” we “Kélechektiki azad wetinimning omaq balisi” namliq resimlirini alahide tilgha alidu. U ziyaritimiz jeryanida “Bahar” namliq resimi heqqide mundaq deydu: “Bu esirimge ‛bahar‚ dep nam berdim. Bu resimde ipade qilmaqchi bolghinim shuki, haman bir küni asminimizdiki qara bulutlar tarqilip quyash parlap chiqidighan künlirimiz kélidu؛ qushlirimiz erkin-azade we égiz-égiz uchidighan waqitlirimiz kélidu؛ baghlirimizdiki derexlirimiz chécheklep, méwisini yeydighan zamanimiz kélidu, dégen bir uchurni bérishni meqset qildim. Qisqisi, yash körürmenlirimizge kök asman astida hüppide échilghan chécheklerni purap turghan doppiliq bir Uyghur qizning resimi arqiliq ümid we ishench bérishni oylidim.”

En'gliyediki naxshichi rehime mexmut xanimmu özining köpligen konsértlirida “Léwen yarlar” namliq Uyghur xelq naxshisini köp qétim orundighanliqini tilgha élip mundaq deydu: “En'gliyede we bashqa memliketlerde ötküzülgen konsértlarda men eng köp éytqan Uyghur xelq naxshisi-‛léwen yarlar‚ dégen naxshidur. Chünki bu naxsha Uyghur xelq naxshiliri ichidiki simwolluq xaraktéri intayin küchlük, hörlükke bolghan telpünüsh chongqur eks etken, ammibabliqi nahayiti yuqiri bolghan naxsha hésablinidu. Men her qétim bu naxshini éytishtin ilgiri tékistini in'glizchigha terjime qilip, aldi bilen anglighuchilargha chüshendürettim, andin naxshini éytattim. Mesilen, naxsha tékistidiki ‛taghlardin orun alduq, baghlardin orun tegmey, körgen künimiz mushu, düshmen'ge boyun egmey. . . ‚ dégen misralar bizning ehwalimizni intayin obrazliq eks ettürüp béretti. Chünki bu naxshining tékisti tarixta xitay hökümranlirining zulumigha chidimay, ulargha bash égip yashashqa razi bolmay erkinlik izdep yaqa yurtlargha musapir bolup ketken Uyghurlarning hayatini mezmun qilghan idi. Shunga men bu naxshini Uyghur muhajirlirining hayatini eks ettürüp béridighan simwolluq naxsha dep qarap, köp qétim éyttim. Qisqisi, men Uyghur naxsha-muzikilirini Uyghurlarning kimliki, ré'alliqi we nöwettiki ehwalini eng yaxshi ipade qilidighan bir wasite dep qarap keldim.”

Shöhret tursun yéqinqi yillardin buyan chet'elde Uyghur klassik muzikisi “On ikki muqam” ni yuqiri maharet bilen orundap kéliwatqan sen'etkardur. Xitay hökümiti Uyghur rayonida keng kölemlik tutqun qilish herikitige tor yayghan, yuqiri téxnikaliq teqib sistémisi arqiliq rayonni “Üsti ochuq türme” ke aylandurghan, milyonlighan bigunah kishilerni lagérlargha qamawatqan 2018-yilining séntebir éyida, u sidnéydiki riwérsayd (Riverside) tiyatérida yangraq awazi bilen “Rak muqami” ni orundap, “Uyghur on ikki muqam féstiwali” ning perdisini achqan idi.

U muqam sadaliri arqiliq Uyghurlarning ming yillardin buyan üzülmey dawam qilip kelgen muqam sen'itini dawamlashturushqa, shundaqla bügünki künde xitayning éghir tehditige duch kéliwatqan Uyghur medeniyet-sen'itini Uyghur xelqi bilen birge yashitishqa bel baghlighan idi. Bu Uyghur muqamlirining awstraliyediki bu dangliq tiyatirda tunji qétim orundilishi idi. Shöhret tursun Uyghur muqamliri we naxsha-muzika sen'iti heqqide toxtalghanda mundaq deydu: “Mumkin bolsa bügünki künde Uyghur sen'iti, chalghu eswabliri, milliy medeniyiti we kimlikini pütün dunyagha tonushtursam, Uyghur muqam sen'iti we muzika medeniyitimizning warislirini yétishtürüp chiqsam dep arzu qilimen. Bügünki qiyin künlerde Uyghur medeniyet-sen'itini saqlap qélish we téximu rawajlandurush üchün bir kishilik xizmet qilalisam deymen.”

“Kélechektiki azad wetinimning omaq balisi” namliq resim, ressam gülnaz tursunning yéqinqi mezgillerde sizghan we köpligen kishiler teripidin yaxshi körülgen wekillik eserlirining biri. U bu resimde oyunchuq oynawatqan ikki balining légodin ‛oyghan roh‚ dégen ikki sözni tizip chiqiwatqan körünüshini sizghan. Resimning arqa körünüshige Uyghur tarixidiki jenggiwar körünüshler ustiliq bilen qisturulghan. U bu resimi heqqide toxtilip mundaq deydu: “Men tarixqa qiziqimen, tarix sehipiliridin millitimizning rohini izdeymen. Uyghur xelqining béshigha kéliwatqan bügünki éghir zulumlar tarixtiki tunji zulumlar emes, Uyghur xelqi öz tarixida köp qétim tajawuzgha, mehkumluqqa we basturushlargha uchrighan, emma Uyghur ejdadliri qanliq küreshler arqiliq öz musteqilliqini qoligha alghan, qanchilighan döletlerni qurghan waqitliri bolghan. Shunga tarix bizge küch-quwwet béridu, roh béridu. Tarixtiki shanliq sehipilirimizni eslisek, bügünki cheresizlikimiz we amalsizliqimizgha boyun égip olturushqa héch orun qalmaydu. Shunga tarix bizge mes'uliyitimizni we burchimizni hés qilduridu, ‛bizge ige chiq! ‚ dep bashqilargha yighlighandin köre, ‛özimizge özimiz ige chiqayli‚ dégen gheyretke bashlap mangidu. Men shuning üchün resimlirimge tarixiy simwollarni qoshup sizimen.”

2017: “Sen'et üchün sen'et” tin “Hörlük üchün sen'et” ke

2017-Yilining bashlirida xitay hökümiti Uyghur rayonida tarixta misli körülmigen zor tutqunning perdisini yayghandin kéyin, muhajirettiki Uyghur yazghuchi-sen'etkarlirimu öz eserlirining témisini ilgiriki “Sen'et üchün sen'et” tin “Hörlük üchün sen'et” ke yötkidi. Ular sen'ettin ibaret bu ötkür bedi'iy qoraldin paydilinip, Uyghur xelqi duch kéliwatqan dehshetlik ré'alliqni dunyagha anglitishqa, ularning awazi bolushqa bel baghlidi.

En'gliyediki siyasiy pa'aliyetchi we sen'etkar rehime mexmut xanim özining 2016-yilidin kéyinki naxsha témilirida roshen burulush bolghanliqini, özining bir sen'etkarla emes, belki keskin bir siyasiy pa'aliyetchige aylan'ghanliqini ilgiri süridu.

“Héchkim tughulushidila siyasiy pa'aliyetchi bolimen dep tughulmighan” -deydu u ziyaritimiz jeryanida “Men en'gliyege kelgili 20 yildin ashti. Deslepki yillarda wetinimge, a'ilemge qaytimen dep oylighan idim, emma kéyinki ré'alliq hemmini özgertiwetti. Oqushni, sen'et bilen shughullinishni yaxshi köridighan mendek bir ayal axiri bir siyasiy pa'aliyetchige aylandim. Bolupmu 2016-yilidin kéyin, bir tereptin özüm yaxshi köridighan naxsha-muzika sen'itini qoral qilip, Uyghurlarning qiyin ehwalini dunyagha anglitishqa tirishchanliq körsetken bolsam, yene bir tereptin bir siyasiy pa'aliyetchi süpitide otturigha chiqtim. Mewjut ré'alliqimiz méni buninggha mejbur qildi. Wetende zulum qanchilik kücheygenséri, bizning xelqimizge bolghan mes'uliyitimiz we erkin dunyada awazsiz xelqimizning awazini anglitish mejburiyitimiz shunchilik kücheydi. 2017-Yilidin kéyin méning naxshilirimning témisimu roshen özgirish boldi, yeni ilgiriki uniwérsal témilardiki naxshilarni éytishtin köprek weten témisidiki naxshilarni éytishqa yüzlendim. Özümmu köprek Uyghurlarning siyasiy dewa yolidiki pa'aliyetlerge ishtirak qildim.”

Ressam gülnaz tursunmu 2017-yilidin buyanqi yéqinqi 5 yil jeryanda özining resim ijadiyitining témilirida roshen burulush bolghanliqini, ilgiriki turmush témisidiki türlük resimlerni sizishtin tarix bilen bügün tutashturulghan, Uyghurlargha ümid we ishench béghishlaydighan resimlerni sizishqa yüzlen'genlikini tilgha alidu: “Axirqi yillarda ijtima'iy taratqularda Uyghurlarning échinishliq ehwali we paji'elik qismetlirini eks-ettüridighan resim we sizmilar köpiyip ketti. Bu xil resimler gerche bashqa milletlerge Uyghurlar duch kéliwatqan éghir zulumlarni anglitishta melum roli bolsimu, emma Uyghur xelqining özige charesizlik we amalsizliqning achchiq hesritini hés qilduridu. Meyli sen'et sahesi yaki bashqa kespiy sahelerde bolsun, hazirqi waqitta bizning xelqimizge béridighan uchurimiz hergizmu charesizlik yaki amalsizliq témisi bolmasliqi kérek. Bizge bügün eng muhim bolghini xelqimizge ümid we ishench béridighan eserlerdur. Shunga men yéqindin buyan ijadiyitimning témisini köprek ümidwarliq terepke qarap yüzlendürdüm. Men oylaymenki, sizghan resimlirim arqiliq eger bir Uyghurning qelbide ishench otini yaqalisam, bu méning zor netijemdur. Chünki bügünkidek eng qarangghu künlerde qelbide ishench oti yan'ghan shu Uyghur kelgüside minglighan Uyghurlargha bu otni tutashturidu, ularning qelbini yorutidu. Mana bu sen'etkarning wijdaniy burchidur.”

Xulase: kespiy mejburiyettin wijdaniy mes'uliyetkiche

Xitay weziyitige yéqindin diqqet qiliwatqan tetqiqatchilarning tekshürüshliri we kishilik hoquq teshkilatlirining melumatigha qarighanda, xitay hökümiti 2016-yili küzdin bashlap Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini shiddet bilen kücheytipla qalmastin, belki uning kölimini mislisiz derijide kéngeytken. Bu jeryanda, Uyghur tili asasiy ma'ariptin aliy ma'aripqiche bolghan barliq saheliridin siqip chiqirilip, Uyghurluqning hemme éléméntliri “Jinayetleshtürülgen”. 2017-Yilining bashliridin bashlap hazirgha qeder 1 milyon 800 mingdin 3 milyon'ghiche Uyghurlarni asas qilghan rayondiki türkiy tilliq musulmanlarning jaza lagérlirigha qamalghanliqi melum.

Shuningdin bashlap, dunya Uyghur qurultiyini asas qilghan muhajirettiki Uyghur teshkilatliri, birleshken döletler teshkilati, yawropa ittipaqi, amérika, kanada, en'gliye we türkiye qatarliq döletlerde yuqiri derijilik uchrishishlarni élip bérip, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush siyasetlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qildurush üchün jiddiy heriketke ötti. Netijide, amérika bashchiliqidiki 8 gherb döliti xitayning Uyghurlarni yoq qilish üchün élip barghan qebih jinayetlirini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep resmiy jakarlidi.

Xitayning Uyghur rayonidiki “Irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayetliri” dawam qiliwatqan, xelq'arada xitayning jinayi qilmishlirigha chek qoyush, xitaygha qarshi iqtisadiy we soda émbargosi yürgüzüsh, rayondiki irqiy qirghinchiliqta qoli bar bolghan xitay emeldarlirini jazalash chuqanliri ewjige kötürülüwatqan bügünki künde, muhajirettiki bir qisim Uyghur sen'etkarliri sen'etning türlük shekilliridin paydilinip, Uyghur xelqini ümidke, jasaretke we ishenchke chaqirmaqta. Ular özlirining eslidiki kespiy mejburiyet da'irisidin halqip chiqip, dewrning wijdani we öz xelqining awazi bolushqa tirishmaqta.

Xitayning 2017-yilining bashliridin étibaren Uyghurlargha yürgüzüp kelgen irqiy qirghinchiliqi beshinchi yiligha qedem qoyghan bügünki künde, Uyghur sen'etkarliri özlirining muqam küyliri, naxsha-muzikiliri, awamning herikitige maslashqan sen'et shekilliri, shundaqla özgiche uslubtiki sizish sen'iti arqiliq, Uyghur xelqi duch kéliwatqan paji'elik ré'alliqni dunyagha anglatmaqta. Ularning yéqinqi yillardin buyan otturigha élip chiqqan sen'et ijadiyetliri noqul küy-ahang, naxsha-muzika yaki sizish-boyash sen'iti bolup qalmastin, belki téximu muhimi Uyghur xelqining insaniy heq-hoquqlargha, erkinlikke we azadliqqa bolghan teshnaliqining sen'et yükseklikidiki ipadisidur.

***Mezkur programmigha alahide hemkarlashquchilar: gülchéhre xoja, nuriman abduréshit