En'gliyelik meshhur arxé'olog awrél steyinning Uyghur diyaridiki axiriqi sepiri

Awrél stéyinning xitay gomindang tashqi ishlar ministirliqi teripidin bérilip kéyin inawetsiz qiliwétilgen pasporti (1930-yili 5-ay) en'gliye oksford uniwérsitéti bodléyan kutupxanisi, MS. 283

Dunya medeniyet tarixi heqqide sözliginimizde 19-esirning axirqi yilliri we 20-esirning deslepki charikide alahide tilgha élishqa erziydighan eng chong yéngiliqlardin biri Uyghur diyarida nechche ming yildin béri uxlap yatqan medeniyet izlirining bayqilishidur, déyishimizge toghra kélidu. Uningdin burun sibiriye, hindistan, missopotamiye we anatoliyede teley sinap yürgen arxé'ologlar, insanshunaslar we tilshunaslar bu yerdiki yéngiliqqa da'ir tunji xewerni anglapla aldirap-ténep Uyghur diyarigha kelgen we teklimakanning altun qumluqliri arisigha kirip ketken.

 Esli wén'giriyelik yehudiylardin bolghan awrél steyin (Aurel Stein) bilen shiwétsiyelik swén hédin (Sven Hedin) ene shu arxé'olog we tewekkülchilerning ichidiki eng meshhurliridin ikenliki hemmimizge ayan. Öz nöwitide yene öz kespide qolgha keltürgen netijiliri bilenmu shu zamanning eng chong wekilliridin sanilidighan bu ikki zatni rusiyelik, gérmaniyelik we firansiyelik kesipdashliridin perqlendürüp turidighan yene bir teripi ilmiy tetqiqat seperliri jeryanida bashtin kechürgen ajayip kechürmishliridur.

 Pütün dunyani sarasimige salghan ikkinchi dunya urushidin kéyinki bir nechche yilda insanlar yenila shunche köp kishining jénigha zamin bolghan bu urushning iskenjisidin qutulalmighan. Ilmiy tetqiqat we ilmiy tekshürüsh seperlirini emelge ashurush tügül, bu toghriliq oylinishqimu imkaniyet bolmay yene bir nechche yil ötüp ketken. Bu harghin yillar ichide yüz bergen yene bir yéngiliq shu waqittiki xitay hökümitining Uyghur diyarigha téximu ching yépishishi bolghan. Xitay ziyaliylirini yénigha alghan xitay milletchiliri peqet xitay ichide chet ellikler teripidin élip bérilghan herqandaq pa'aliyetnila emes, belki Uyghur diyaridiki ishlarghimu alahide diqqet qilip pütün küchi bilen tosqunluq qilishqa bashlighan. Hetta uzun muddetlik qollighuchisi rusiyedin tughulghan kommunistik sowét bolshéwik hökümitinimu xéli waqitqiche yéqin yolatmighan.

1924-Yilidin kéyin bu xil weziyet asta asta özgirishke bashlighan. Kéyinki 10 yil mabeynide Uyghur diyarigha chet elliklerni yéqin yolatmighan yang zéngshinning “Yerlik padishah” boluwélish siyasitimu azraq boshighan. U 1925-yilidin bashlap rusiye bilenmu asta asta élim-bérim qilishqa bashlighan. Bu ehwalni xitayning chet eller bilen bolghan munasiwetlirining yaxshilinishqa bashlinish dewri dep qarighan awrél steyin shu yilila 4-qétim Uyghur diyarigha bérip ilmiy tekshürüsh we qézish ishlirini bashliwetmekchi bolghan. Lékin, bu sepirige meblegh hel qilalmighan.

-1927Yili xitay hökümiti lenjudin ürümchige baridighan bir tömüryol yasimaqchi bolghan chaghda, bu ishni téxnika we iqtisad jehettin öz küchige tayinip tamamlashning mumkin emeslikini tonup yetken. Shundaqla Uyghur diyari bilen munasiwetlik ishlarni qilidighan, bolupmu ölchesh we pilanlash ishlirini yaxshi bilidighan chet ellik mutexessislerge éhtiyajliq ikenlikini téximu hés qilghan. Xélidin béri xitayning siyasiy weziyitini diqqet bilen közitiwatqan swén hédin 1924-yili bir qétimliq sepiride xitayning béyping (hazirqi béyjing) shehiride toxtap tingtinglapmu baqqan bolup, shu waqitta ümidsiz qaytqan swén hédin emdilikte tézdin teyyarliqlirini bashlighan. Emma bu qétim ishni téximu zamaniwi we keng kölemde élip barmaqchi bolghan. Gérmaniyening luftxansa (Lufthansa) awiyatsiye shirkiti uni meblegh bilen teminleydighan, emma barliq ishlar shiwétsiye namida bolidighan bolghan.

Bu waqitta 1925-yili teshkillen'gen “Fog” (Fogg)  namidiki Uyghur diyari ékspéditsiyesining 2-qétimliq sepirining meghlubiyiti tüpeylidin purset kütüp turghan amérika xarward uniwérsitétimu peyt keldi, dep bilgen we yéngi bir seper teyyarliqini bashlighan.  Bu qiyin xizmetke tejribilik bir yolbashchi izdewatqan xarward uniwérsitéti derhal awrél steyin bilen alaqileshken.

Bu waqit awrél steyin bir chong ilmiy tekshürüsh sepirige kéreklik meblegh qiyinchiliqini emes, belki özining shexsiy éhtiyajini qamdighudek iqtisad mesilisini qandaq hel qilishni bilelmey rasa béshi qétip turghan waqitqa toghra kelgen. Ikki terep kéliship, xarward uniwérsitéti uning sepirini meblegh bilen teminleydighan, buning hésabigha steyin xarward uniwérsitétida sekkiz qétim Uyghur diyarining qedimiy medeniyiti we tarixi heqqide doklat béridighan, shuningdek tépilghan asare-etiqilernimu xarward uniwérsitétigha tapshuridighan bolghan. Steyinning bu waqitta teliyi ongdin kélip, en'gliye “Büyük biritaniye muzéyi” mu bu ilmiy tekshürüsh sepirini meblegh bilen teminleydighan bolghan.

Awrél steyin derhal ish bashlap, aldi bilen xitay paytexti nenjingge barghan. Andin en'gliye we amérikaning xitayda turushluq bash elchiliklirining yardemi bilen gomindang nenjing hökümiti tashqi ishlar ministirliqidin Uyghur diyari we gensu üchün pasport alghan. Uningdin kéyin xarward uniwérsitétigha qaytip bérip, burunqi seperliri asasida deslepki üch qétimliq doklatini bergen.

 

RFA/Ablet

Halbuki, uni kütülmigen bir qiyinchiliq saqlap turatti. U waqittiki weziyet uning deslepki üch qétimliq seper arzusi emelge ashqan waqitlargha oxshimaytti. Uning yolgha chiqqanliqi heqqidiki xewer béyjing, shangxey we nenjinglerge yétip bérishi bilenla xitay milletchiliri uninggha qarshi heriket bashliwetken. Hetta ularning bésimi netijiside gomindang hökümiti “Asare-etiqilerni qoghdash qanuni”ning 14-maddisini élan qilghan. Uningda chet elliklerning xitayda öz aldigha qidirip tekshürüsh pa'aliyetliri élip bérishi we asare-etiqilerni élip kétishi cheklinidighanliqi buyrulghan.

Xitayning atalmish arxé'ologi xu'ang wénbi shu waqitlarda ürümchide bolup, “Shinjang padishahi” jin shurindin awrél steyinning bir nechche aydin kéyin Uyghur diyarigha yétip kélidighanliqini anglighan. Shuning bilen xu'ang wénbi béyjinggha qaytip barghandin kéyin, béyjingdiki xitay ziyaliyliri bilen birlikte qarshiliq pa'aliyetlirini ewjige chiqarghan. Emma bu qarshiliqlar awrél steyinni tosalmighan. 1930-Yili 9-ayda u deslep hindistan'gha kélip, arqidin keshmir arqiliq Uyghur diyarigha kirgen. Bu waqitta xitay chong gézitliri arqa arqidin mexsus maqale élan qiliship, uni “Oghri” dep rasa eyiblewatatti. Steyin 1931-yili 1-ayning 15-küni 30 yil burun 1-qétimliq qidirip tekshürüsh xizmetlirini bashlighan yéri niye qedimiy shehirige yétip bérip, peqet bir heptila tekshürüsh élip baralighan. U nenjing hökümitining  jin shurin arqiliq ewetken 2- qétimliq télégrammisini tapshurup alghandin kéyin közi qiymighan halda nerse kéreklirini yighishturushqa mejbur bolghan.

 

RFA/Ablet

Bu télégrammida steyinning yol xétining etkes qilin'ghanliqi yézilip, uning qazghan asare-etqilirini hökümetke tapshurushi we derhal chégradin chiqip kétishi telep qilin'ghanidi. U hemrahlirini bashlap, chaqiliq arqiliq korligha, uningdin kéyin gherbke qarap méngip 4-ayning 26-küni qeshqerge yétip barghan. Gérmaniyede saqliniwatqan awrél steyinning bu qétimqi ilmiy sepiri heqqidiki arxiplardin xewerdar bolushimizche, bu arida amérikining xitayda turushluq elchixanisining arichiliq qilip, bu qétimqi qidirip tekshürüsh sepirige  amérikining meblegh salghanliqi we amérikining bir tetqiqat institutigha tewe ikenlikini chüshendürüp, xitay tashqi ishlar ministirliqigha yazghan xétimu jawabsiz qalghan. Nenjingdin tarqalghan yene bir gézit xewiridin awrél steyinning barliq sayahet we ilmiy tetqiqat seperlirining cheklen'genliki we özining nazaret astigha élin'ghanliqi bayan qilin'ghanliqini oquymiz.

Awrél steyin qeshqerge yétip barghandin kéyin yighqan asare-etiqe buyumlirini xitay hökümitige tapshurup bérishini hawale qilip, en'gliye konsulxanisigha qaldurup qoyghan. Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti arxip bölümide saqliniwatqan shu waqitqa mensup tizimlikke asaslan'ghanda xitay hökümitining bu az sandiki, emma tolimu qimmetlik medeniyet buyumlirini tapshuruwalghanliqi melum.

RFA/Ablet

 Epsuski, hazirghiche bu buyumlarning nede saqliniwatqanliqi yaki yoqitiwétilgenliki éniq emes. Awrél steyin 4-ayning 26-künidin 5-ayning 17-künigiche qeshqerde turup wetinige qaytishni kütidu. Uningdin kéyin qeshqerdin ayrilip hindistan'gha chiqip kétidu. Shu waqitta roytérs agéntliqi teripidin tarqitilghan bir xewerdin uning hindistan'gha barghandin kéyin, hindistan hökümitige qézilma buyumlarning hemmisini toluqi bilen qeshqerde qaldurup qoyghanliqi, héch nersini özi bilen élip mangmighanliqi heqqide yene bir parche ispat yézip bergenlikidin xewerdar bolimiz. Shundaq qilip awrél steyinning jem'iy 326 kün dawamlashqan 4-qétimliq ilmiy qidirip tekshürüsh sepiri axirlashqan.

Deslepki üch qétimliq tolimu muweppeqiyetlik ékspéditsiye sepiridin kéyin 70 yashqa yéqinlashqan jasaretlik arxé'ologning 4-qétimliq sepiri gerche u özi arzu qilghandek netijilik bolmighan bolsimu, lékin bu seper jeryanida körgen-bilgenliri heqqide yazghan xatirisi we bashqa matériyallar shu waqittiki Uyghur diyarining siyasiy weziyiti we deslepki sepiridin kéyinki 30 yil mabeynide yüz bergen özgirishlerni tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige. Bu qimmetlik matériyallar künimizde en'gliye oksford uniwérsitéti bodléyan kutupxanisi we büyük biritaniye muzéyi arxipida saqlanmaqta.

 Bu heqtiki bayanlar tebi'iy yosunda oqurmenlerge bir qatar so'allarni tashlaydu: eyni waqitta chet el ékspéditsiyechilirining Uyghur diyaridiki ilmiy tetqiqat seperliri  néme üchün burunqining eksiche xitay ziyaliylirining alahide diqqitini qozghap qalghan? xitay hökümiti néme üchün bu qimmetlik medeniyet buyumlirini shunche qattiq qamal qilghan?

Shu yillarda bolup ötken weqelerni we Uyghur diyaridin tépilghan medeniyet buyumlirining xitaydiki tetqiqat ehwalini birleshtürüp tehlil qilidighan bolsaq, xitay ziyaliylirining ularni tetqiq qilish niyiti yoq ikenlikini bayqaymiz. Eger shundaq bolsa idi, awrél steyin qaldurup ketken nersilerning qeyerde ikenlikini ésimizge salidighan birer betlik qisqa maqale bolsimu yézilghan bolatti. Shübhisizki, meyli xitay ziyaliyliri bolsun yaki xitay hökümiti bolsun awrél steyin'ge oxshash arxé'ologlar we bashqa tewekkülchiler ilgiri Uyghur diyaridin élip ketken asare-etiqilerning bu muqeddes zéminning dunyagha tonulushida neqeder muhim rol oynighanliqini bilip qélishqanidi. Bundaq muhim netijilerning her biri xitayning bu zémin'gha nisbeten yat bir mustemlikichi ikenlikini delilleydighan tengdashsiz ispat idi. Bundaq delillerning köpiyishi elwette, ularning ishini téximu qiyinlashturatti. Ular bu medeniyet bayliqlirini etiwarlaydighandek körün'gen bilen layiqida bérilidighan bir nerse bolsila kimning nege élip kétishi bilen chatiqi yoq idi. Bu tehlilimizning téximu tepsiliy asasliri toghrisida kéyinki obzorimizda  mexsus toxtilimiz.

 ***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.