“Bir belbagh bir yol munbiri” yighini we xitaygha shérik mustebit küchler ittipaqi

Rusiye pirézidénti wiladimir putin bilen xitay re'isi shi jinping 3-nöwetlik “Bir belbagh bir yol” yighinigha qatnashqanda qol éliship körüshken. 2023-Yili 17-öktebir, béyjing

Xitayning 3-qétimliq “Bir belbagh bir yol munbiri” yighini 17-öktebir künidin bashlap béyjingda ötküzülüwatqan bolup,  bu yighin'gha rusiye pirézidénti wiladimir putin bilen taliban hökümiti emeldarimu alahide teklip bilen qatnashqan. Isra'iliye-xamas urushi dawamlishiwatqan bir weziyette xitayning öz dostlirini etrapigha toplishi xelq'araning diqqitini qozghighan bolup, mutexessisler buni “Xitayning özige ittipaq toplap, xelq'ara tesirini kéngeytishke urunushi” dep qarimaqta.  

Xitay tashqi ishlar ministiri 11-öktebir küni élan qilghan melumatqa asaslan'ghanda,  bu yighin'gha az dégende 130 dölet we 30 xelq'ara teshkilat wekilliri qatnishidiken. Shi jinping bu yighinda “Bir belbagh bir yol” qurulushining 10 yilliqi munasiwiti bilen échilish nutqi sözleydiken.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependining bildürüshiche, xitay bu yighin'gha 130 dölet qatnishidu dep teshwiq qilghan bilen, emeliyette uninggha kélidighan dölet rehberliri nahayiti az iken. Shi jinping bu yighin arqiliq özining “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki meghlubiyitini yoshurmaqchi hem xitayning menpe'etini qutquzup qalmaqchi iken. U mundaq dédi: “Amérika bilen yawropaning hindistandin ottura déngiz arqiliq yawropa we shimaliy amérika qit'esige tutishidighan soda yoli we soda sistémisini berpa qilishigha egiship, xitayning bir belbagh bir yoli zawalliqqa yüzliniwatidu. Shi jinpinggha köre, ‛bir belbagh bir yol‚ ning paydisi téxi körülmidi, xitay iqtisadighimu héchqandaq janlinish, yaxshilinish élip kélelmidi. Belki, tereqqiy tapqan döletler we muhim iqtisadiy döletler ‛bir belbagh bir yol‚ din chékiniwatidu. Emeliyette, xitayda iqtisad emes, siyaset hemmidin üstün, xitay rehbirining yüz-abruyi döletning yüz abruyidur. Shunga ular küchining bariche özini perdazlawatidu”.   

2013-Yil shi jinpingning teshebbusi bilen bashlan'ghan “Bir belbagh bir yol” qurulushi, xitayning Uyghur rayonini muhim iqtisadiy tügün qilip, ottura asiyadin yawropagha, jenubiy asiyadin ottura sherq we afriqa döletlirigiche sozulghan ghayet zor “Meblegh sélish” pilani bolup, amérika bashchiliqidiki gherb döletliri uni “Xitayning qerz tuziqi” dep atap kelgenidi.

Aldinqi nöwetlik “‛bir belbagh bir yol‚ muhakime munbiri” 2019-yil échilghanidi.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang ependi xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushining zawalliqqa yüzliniwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Iqtisadiy jehettin qarighanda, xitayning bu ‛büyük pilani‚ xitay üchün bir yük bolup qaldi. Az dégende, üchtin bir qisim qurulush türide kélishimge xilapliq qilish yaki maliye qiyinchiliqi sewebidin kélishimge xilapliq qilish éhtimalliqi mewjut. Shunga 2018-yildin buyan bu qurulush astilap qaldi. Xitay bu qurulushni sijil sür'ette tereqqiy qildurush yükini üstige alalmaydu, shunga  shi jinping bu qétimqi ‛munber‚ de sözligende, kichik kölemdiki qurulush türlirinila élan qilalaydu. Bu yighin peqet zawalliqqa patqan ‛bir belbagh bir yol‚ ning 10 yilliqini xatirilesh üchünla échilidu. Bu qurulushning meqsiti iqtisad arqiliq dunyagha xoja bolush emes, shi jinpingning meqsiti hemmini özige baghliwélish, shundila bu qurulush hemmini yutuwalalaydighan ‛qara öngkür‚ ge aylinalaydu”.     

“Roytérs agéntliqi” ning xewiride éytilishiche, afghanistan taliban hökümiti bu qétimqi “‛bir belbagh bir yol‚ muhakime munbiri” yighinigha  soda-sana'et ministiri haji nuridin ezizni ewetken. Bu ministir xitaygha kélip, chong meblegh salghuchilarni afghanistan'gha kélishke teklip qilidiken. Uningdin bashqa, waxan karidorida bir yol yasash toghrisida xitay hökümiti bilen söhbetlishidiken. Waxan karidori afghanistanning shimalidiki tagh jilghisi bolup, xitaygha tutishidiken.

Bu yil 5-aydin béri xitay,  pakistan we afghanistan taliban hökümiti emeldarliri afghanistannimu “Bir belbagh bir yol” pilanigha kirgüzüp, “Xitay-pakistan iqtisad karidori” ni afghanistan'ghiche uzartishni ümid qilidighanliqini bildürüshken. Afghanistan gerche namrat dölet bolsimu, mol kan bayliqigha ige bolup, 2010-yildiki mölcherge asaslan'ghanda, bu dölette 1 tirilliyon dollardin 3 tirilliyon dollarghiche qimmetke ige altun, mis, litiy kan bayliqi bar iken.  Xitay hökümiti afghanistanning sherqidiki chong mis kanini échish toghrisida taliban hökümiti bilen izchil söhbetliship kelgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi xitayning taliban hökümitini bu yighin'gha qatnashturushidiki sewebni tehlil qilip, “Birinchidin, xitay taliban hökümitini özining tesir da'irisige almaqchi, ikkinchidin, bayliq qazanmaqchi؛ üchinchidin, amérikigha qarshi aldinqi sep hazirlimaqchi” dédi.

Ma jü ependi: “Taliban hökümitining xitay bilen munasiwitini kücheytishi ikki rezil küchning birlishishi bolup, buning heyran qalghudek yéri yoq” dédi.  Uning ilgiri sürüshiche, emma öz waqtida en'gliye, rusiye qatarliq jahan'gir döletler afghanistandin qazalmighan bayliqni xitayning qézip élip kételishi natayin iken. U mundaq dédi: “Taliban hakimiyiti qebile bashliqi tüzümidiki bir hakimiyet. Yer asti bayliqi shu qebile bashliqlirining qolida. Ötmüshte en'gliye hindistan hökümiti we rusiye afghanistandiki bayliqlargha köz tikken bolsimu alalmighan, chünki uning bedili bek éghir. Xitay taliban we xamasqa oxshash küchlerni yaxshi köridu hem ulardin qorqidu. Talibanning xitaydiki bu yighin'gha qatnishishi peqet birla mesilini chüshendürüp béreleydu, u bolsimu bir belbagh bir yol qurulushining halaketke qarap yüzlen'genliki we uning aqiwitining neqeder rezil we kishini chüchütidighan halgha kélip qélishidur”.

Ma jü ependining qarishiche, tereqqiy tapqan döletlerde xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi xitayning “Qerz tuziqi” dep qaralghan bolsa, ottura asiya, ottura sherqtiki musulman elliride “Tereqqiyat pursiti” dep qaralghan. Buningdiki seweb, bu döletlerning bashliqliri “Bir belbagh bir yol” ni xitaydin para élish we pul yuyush wasitisi qilghan. U mundaq dédi: “‛bir belbagh bir yol‚ emeliyette parixorluq yolidur. Dölet bashliqliri bolsun, hoquq-bayliq serkiliri bolsun, hemmisining meqsiti döletke, xelqqe qanchilik menpe'et yetküzüsh emes, belki özlirining chöntikini tomlash. ‛bir belbagh bir yol qurulushi‚ ning mustebit döletlerde rawaj tépishidiki seweb ene shu”. 

Rusiyege kelsek, nöwette rusiye bilen xitayning ittipaqliqi yéngi bir pellige kötürülüwatqandek halet shekillen'gen. “Moskwa waqti géziti” ning xewiridiki melumatlargha qarighanda, bir yérim yildin buyan xelq'arada yeklinip, chet elge chiqishi tesliship ketken putinning xitaygha kélishi, ukra'ina urushi bashlan'ghandin buyan tunji qétim chong döletlerge qedem bésishi hésablinidiken.

Rusiye ukra'inagha hujum qilghandin bashlap, wiladimir putin bilen shi jinpingning dostluqi küchiyip barghan bolup, xitay rusiyening néfitini sétiwélip, arqa septin qutquzush rolini oynighan. Xitayning melumatigha asaslan'ghanda, ötken yilda xitayning rusiye bilen qilghan sodisi 190 milyard dollargha yetken bolup, bu yil 200 milyard dollargha yetküzüsh pilanlan'ghan. Xitay hökümiti rusiyeni diplomatiye, pul-mu'amile we herbiy eslihe jehette qollap kelgen.

Gordon chang ependi bu heqte mundaq dédi: “ Putin hazir béyjingda ‛bir belbagh bir yol munbiri‚ yighinigha qatnishiwatidu. Bu putin bilen shi jinpingning 41-qétimliq uchrishishi. Bu ikki mustebitning shérikchilik munasiwiti shuni körsitiduki, dunya hazir erkin dunyagha qarshi xitay bilen rusiyeni merkez qilghan zorawanlar ittipaqigha bölünüp ketti. Ular ukra'inagha urushini qozghidi, shimaliy afriqani maliman qilishqa bashlidi, yene bir tereptin,  iran bilen xamasning isra'iliyege hujum qilishigha yardem bermekte. Hemmimizning bilginidek, ular dunyada buzghunchiliq qiliwatqan küchler.  Putin bilen kommunist xitay aghdurulmighiche, dunya tinch bolmaydu”.  

 Ma jü ependining qarishiche, xitay hazir amérika bilen munasiwitini yaxshilashni ümid qiliwatqan bolup, bundaq ehwalda putinning xitaydin alahide yardem wedisi élishi natayin iken. U mundaq dédi: “Xitay-rusiye arisidiki tüp menpe'et, ikki dölet rehbiri otturisidiki mustebitlik menpe'eti ularning otturisida bir apet bolup qéliwéridu. Gherb ellirimu xitaygha ishenmeydu. Xitayning irqiy qirghinchiliqi, xongkongni basturushi, amérikagha qarshi turushi we 2-dunya urushidin kéyin shekillen'gen dunya tertipige xiris qilishi qatarliqlar dunyani alliqachan segekleshtürdi. Shunga menche xitay paydilinidighan küchlerning hemmisidin paydilansimu, rusiye bilen birliship yawropagha qarshi turidighan küchni shekillendürelmeydu, undaq  küchi eslidimu yoq idi, hazir uninggha jasaritimu qalmidi”.       

Xewerde éytilishiche, wiladimir putinning bu qétim xitaygha kélishtiki meqsiti ukra'ina urushida meghlup bolmasliq üchün xitaydin téximu köp yardemge érishish hemde xitay bilen birliship, yawropaning iradisini tewritip, ularni  ukra'inani qoghdashtin waz kechtürüsh iken. Shi jinping bilen putinning her ikkisi hazir bir kémige chiqqan “Jan dostlar” bolup, shi jinping putinning urushta meghlup bolushi yaki hakimiyitidin ghulap chüshüshini xalimaydiken.

Ilshat hesen ependining qarishiche, xitay bu qétim “Bir belbagh bir yol muhakime munbiri” arqiliq özige terepdar toplawatqan bolup, ikkinchi dunya urushining aldida shekillen'gen “Rezil küchler ittipaqi” dek bir birlik meydan'gha kélip, adalet, heqqaniyet we démokratiyege qarshi sep tüzmekte iken.