Ukra'ina urushi xitayning “Bir belwagh bir yol” liniyesini weyranchiliqqa uchritamdu?

Muxbirimiz jewlan
2022.03.11
Ukra'ina urushi xitayning “Bir belwagh bir yol” liniyesini weyranchiliqqa uchritamdu? Rosiyening chérnigiwdiki hawa hujumidin kéyin buzulghan sheher merkizi. 2022-Yili 3-mart, ukra'ina.
AP

Rusiye ukra'inagha hujum qilip uzun ötmeyla amérika bilen uning ittipaqdashliri rusiyege iqtisadiy jaza yürgüzgen bolup, rusiyening pul-mu'amilisi we herbiy küchini ajizlitish meqset qilin'ghan bu imbargo, shundaqla ukra'inada boluwatqan urush xitayning “Bir belwagh bir yol” liniyesige xiris élip kelgen. Xitay hökümiti 2013-yil bu pilanni otturigha qoyghandin bashlap, “Yawro-asiya chong quruqluqi iqtisad karidori” berpa qilish üchün nechche yüz milyard dollar serp qilghan bolup, qazaqistan, rusiye, bélorusiye arqiliq yawropagha tutishidighan tömür yol bu karidorning muhim liniyesige aylan'ghan.

8-Mart küni “Zamaniwi diplomatiye” torida élan qilin'ghan bir maqalide körsitilishiche, rusiye-ukra'ina kirzisi xitayning “Bir belwagh bir yol” linyesini buzghunchiliqqa uchritidiken. Chünki xitay hazir her qanche qilsimu rusiye bilen ukra'inadin teng menpe'et alalmaydiken. Rusiyening imbargogha uchrishi we ukra'inaning weyranchiliqqa yoluqushi xitayning bu ikki dölet bilen qurghan iqtisad belbéghini üzüp qoyidiken.

Bu maqalide bayan qilinishiche, xitay rusiyening eng yéqin shériki, shundaqla ukra'inaning eng köp ashliq éksport qilidighan döliti bolup, ukra'ina yene xitaygha ayropilan, dézil mator we herbiy qorallarni satidiken. 2013-Yil xitay “Bir belwagh bir yol” qurulushini bashlighandila ukra'inani eng muhim istratégiyelik rayon, yawropada keng bazar échishning derwazisi dep qarighan. 2017-Yil ukra'ina “Bir belwagh bir yol” kélishimige imza qoyghan, 2021-yil xitay bilen qatnash we énirgiye sahesidila 3 milyard dollarliq toxtam imzalighan. Xitay shirketlirimu ukra'inani muhim meblegh sélish nishani qilghan, mesilen, xitay ashliq-may guruhi cheklik shirkiti (COFCO) okra'inagha 50 milyon dollarliq meblegh salghan, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” mu okra'inadin 50 yilliq möhlet bilen 100 ming géktar yer höddige alghan. Nöwette, okra'inada boluwatqan urush hemde ukra'inliqlarning rusiyeni qollawatqan xitaygha bolghan öchmenliki kelgüside xitayning ukra'inadiki menpe'etini ziyan'gha uchritishi mumkin iken.

Amérikadiki kor analtik tetqiqat merkizining qurghuchisi, xitay ishliri tetqiqatchisi andérs kor ependi bu heqte élip barghan ziyaritimizge élxet arqiliq jawab bérip mundaq dédi: “Ukra'ina urushining ‛bir belwagh bir yol‚ sodisini weyran qilishi natayin. Lénigrad (sankt-pétérburg) qa chüshken bésim xitayning yawropagha mal toshuydighan poyizigha téximu éghir qiyinchiliq keltüridu, emma xitay tennerxi erzan déngiz qatnishi arqiliq yawropaghila emes, dunyaning bashqa jaylirighimu mal toshiyalaydu”. U yene bu urushning xitaygha menpe'et élip kélish mumkinlikini bildürüp: “Xitay rusiye bilen ochuq-ashkara munasiwetlishishke belgilik chek qoydi, emma bu urush xitaygha paydiliq, shunga xitay yenila rusiyege yardem béridighan usulni tépip chiqalaydu,” dédi.

“Rand” (Rand) siyaset tetqiqat merkizining xitay ishliri analizchisi, doktor timosi hét ( Timothy R. Heath ) Ziyaritimizni qobul qilip, ukra'ina urushining “Bir belwagh bir yol” linyesige körsitidighan tesiri heqqide mundaq dédi: “Okra'inagha qilin'ghan hujum méningche xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushigha malimanchiliq we qiyinchiliq élip kélidu. Bundaq déyishimde bir nechche seweb bar: birinchidin, yawropa ‛bir belwagh bir yol‚ ning közligen muhim baziri, emma xitayning rusiyeni qollishi nurghun yawropa döletlirini ghezeblendürdi we xitaydin yiraqlashturdi. Bu belkim xitay bilen yawropa elliri otturisidiki sodini ziyan'gha uchritishi mumkin. Ikkinchidin, bu urush xitayning dunyadiki nurghun döletler bilen bolghan soda alaqisini tosqunluqqa uchratti hemde xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ din mangduruwatqan sodisi we meblegh sélish iradisige zerbe berdi. Uningdin bashqa, köpligen asiya elliri xitayning rusiyege yardem bériwatqinigha qarap, teywen'gimu hujum qilishi mumkin dégen endishige chüshti. Bumu belkim xitayning bu döletler bilen ‛bir belwagh bir yol‚ sodisi torini shekillendürüsh pilanini sugha chilashturup qoyushi mumkin”.

U yene “Rusiye eger bu urushta meghlub bolsa xitay özining ‛bir belwagh bir yol‚ diki menpe'etini dep rusiyeni qollashtin waz kéchishi mumkinmu?” dégen so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Xitayning rusiyeni qollishidiki seweb, xitayning bashqa tallishi yoq. Amérika hergiz xitayning dostigha aylinalmaydu. Amérikaning köpligen ittipaqdashliri we shérikliri xitayni emes, amérikani yaxshi köridu. Bundaq ehwalda xitayning rusiyedek bir chong döletke tayanmay amali yoq. Eger xitay bilen amérikaning munasiwiti yamanlashsa, xitay özige téximu köp dost izdeydu. Shunga xitayning rusiye bilen tengpung we muqim munasiwetni saqlishi nahayiti muhim. Amérikaning dunyadiki bashqa döletler bilen birlik sep tüzüshi xitaygha zor qiyinchiliq élip kélidu, shunga u rusiyedin asan waz kechmeydu”.

Yuqiriqi maqalide, rusiye-ukra'ina kirizisining bu ikki dölet bilen soda qiliwatqan xitayni nahayiti qiyin ehwalda qoyidighanliqi tehlil qilin'ghan:

Birinchidin, xitayning ukra'ina, polsha we rusiye arqiliq yawropagha mal toshuydighan qatnash liniyesi yawropadiki 23 dölet we 180sheherni qaplighan bolup, 2021-yil xitayning yawro-asiya tömür yoli arqiliq toshughan mallirining qimmiti 74. 9 Milyard dollargha yetken. Halbuki, köpligen shirketler nöwette rusiyege yürgüzülgen iqtisadiy jaza tüpeylidin rusiye arqiliq mal kirgüzelmeydiken, netijide xitayning rusiye arqiliq yawropagha mal toshush yoli tosqunluqqa uchraydiken we xitay 75 milyard dollarliq ziyan'gha uchraydiken.

Ikkinchidin, xitayning ukra'ina arqiliq yawropagha mal toshuydighan poyizi korona wirusi tarqalghan mezgildimu mal teminlesh liniyesining muqim bolushigha kapaletlik qilghan. Hawa we déngiz qatnishining chiqimi we xetiri éship ketken ehwalda bu tömür yol xitayning yawropagha mal yetküzidighan birdinbir tallishi bolup qalghan, emma nöwette okra'inada boluwatqan urush bu yolning rawan bolushini tosup qoyghan.

Amérikadiki gérmaniye marshal fondining xitay ishliri analizchisi zakari kupér (Zachary Cooper) ukra'inagha qilin'ghan hujumning “Bir belwagh bir yol” sodisigha ejellik zerbe bermeydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Rusiyening ukra'inagha hujum qilishi xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushini weyran qilidu dep qarimaymen. Emeliyette, bu urush bezi sahediki iqtisadiy éhtiyajni ashuridu. Rusiyedin yardem alalmighan ottura asiya elliri xitayning yardimige bekrek muhtaj bolushi mumkin. Shundaqtimu bu urush bezi qiyinchiliq we jiddiy weziyetni peyda qilidu. Mesilen, xitay karxaniliri amérika, yawropa we bashqa döletlerning iqtisadiy jazasigha duch kélidu, bumu ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushigha xewp keltüridu. Menche, eng jiddiy mesile, xitayning rusiyege qaratqan axiriqi siyasiti néme dégen mesilidur, xitay rusiye bilen bolghan hemkarliqini kücheytemdu yaki siyasiy tengpungluqini saqlashqa tirishamdu? ötken bir qanche künde, biz xitayning jiddiyliship qalghanliqini körduq, xitay belkim wiladimir putin bilen bek yéqinliship kettuqmu qandaq? dep oylap, bu munasiwetni tengshimekchi. Shunga menche, xitay ‛bir belwagh bir yol‚ siyasitini tengshesh üchün tirishchanliq körsitidu, xitay üchün bu anche zor mesile emes”.

8-Mart küni “Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan bir maqalide körsitilishiche, xitay dunyadiki nurghun döletler bilen bolghan iqtisadiy munasiwetni izchil kücheytip kelgen we rusiye bilen birlikte “Yéngi dunya tertipi” ornitishqa tiriship kelgen bolsimu, rusiyening ukra'inagha hujum qilishi bilen teng ehwal murekkepliship ketken. Xitay bilen rusiyening xelq'ara teripidin yétim qaldurulushi qisqa muddette rusiyeni meghlub qilsa, uzun muddette mustebit xitayning tereqqiyatini chekleydiken.

Istratégiye mutexesisi, doktor erkin ekrem ependi ukra'ina urushining dunyaning iqtisad we siyasiy tengpungluqini özgertip, xitayning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesining emelge éshishigha tosqun bolidighanliqini, Uyghur rayonining kelgüsigimu tesir körsitidighanliqini bildürdi.

Xitayning “Bir belwagh bir yol” istratégiyesi xitayning dunyagha kéngeymichilik qilish, bayliq menbelirini talan-taraj qilish, namrat, ajiz ellerni qerzge boghup qoyush arqiliq siyasiy üstünlükke érishish pilani bolup, xewerlerdin melum bolushiche, pakistan, sirilanka we afriqadiki bezi eller xitayning bu toziqigha chüshüp, weyran bolush xewpige duch kelgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.