“Bir belwagh bir yol” qurulushi dunyaning siyasiy, iqtisadiy muqimliqi we ékologiyesige ziyan salmaqtiken

Xitay hökümitining dunyagha körsitiwatqan siyasiy we iqtisadiy tesiri küchlük munazire qozghawatqan bir peytte uning eng chong qurulush türi bolghan “Bir belwagh bir yol qurulushi” üstidiki munazirilermu dawam qilmaqta. Melum bolushiche, “Bir belwagh bir yol” qurulushi ayighi tegken jaylarda iqtisad, siyaset we muhitqa séliwatqan éghir buzghunchiliqi bilen küchlük qarshiliqqa uchrawatqan bolup, nöwette bu qurulush türining muweppeqiyitidin söz échish qéyin'gha toxtimaqtiken.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérikidiki siyaset tetqiqat merkezliridin biri bolghan tashqi siyaset tetqiqat institutining tor bétide yéqinda “Némishqa xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi rélistin chiqip ketti?” mawzuluq bir muhakime maqalisi élan qilindi. Maqale mezkur organning tetqiqatchisi sikat mor teripidin yézilghan bolup, u maqalisini aldi bilen “Bir belwagh bir yol” qurulushining muhim tügünliridin bolghan Uyghur élini chüshendürüsh bilen bashlighan. 

U Uyghur élining xitayning eng gherbige jaylashqan bir zémin bolghanliqi, tarixta qedimiy yipek yolining eng qaynaq we muhim tügüni bolghan bu zéminning 1960-yiligha kelgende xitayning atom siniqi qilidighan bazisigha aylinip qalghanliqini tilgha alghan. U xitay hökümitining hazir mana bu qedimiy yipek yoli qayta janlandurush arqiliq yawropa bilen asiyani tutashturush meqsiti bilen 2013-yili “Bir belwagh bir yol” qurulushi dep nam bérilgen zor bir qurulush pilanini yolgha qoyghanliqini bayan qilghan. 

Emma aptorning qarishiche, xitayning tirilyon dollarliq qurulushi hazir “Rélistin chiqip kétiwatqan” bolup, uningdin kéliwatqan signallar gherb we sherqtiki döletlerde oxshashla diqqet qozghimaqtiken. 

Maqalide bayan qilinishiche, qurulushta diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri, uning kölimi we meqsiti iken. Xitay hökümiti gerche “Bir belwagh bir yol” qurulushini bazargha salghanda éhtiyatchanliq bilen ish qilip, uni siyasettin uzaq bolghan we bashqa döletler bilen “Ortaq menpe'et” élishni chiqish qilghan öz-ara hemkarliq, dep teshwiq qiliwatqan bolsimu, emma bu qurulushning iqtisad, siyaset we hetta ékologiyege körsitiwatqan xetiri éship barmaqtiken. 

Uningdiki eng chong riqabet bolsa xitayning maliye séktori iken. Chünki amérika bilen soda urushi qiliwatqan xitay nöwette dölet ichi iqtisadiy we ichki qerzlerni kontrol qilish üchün tirishiwatqan bolghachqa xitayning dölet igilikidiki bankiliri üstidiki bésim küchiyip ketken. Xitay bankiliri afghanistan we süriye qatarliq weziyiti intayin muqimsiz turuwatqan döletlerge zor miqdarda qerz bergen. Xitay yene pakistan we la'os qatarliq alliqachan qerzge boghulup qalghan döletlerge yene qalaymiqan qerz bérip bu döletler üstidiki yükni yenimu éghirlashturuwétishi emeliyette iqtisadiy xewp teshkil qilmaqtiken. Shunga amérika hökümiti hazir xitay bilen ish qiliwatqan döletlerni “Qerz diplomatiyesi” din agah bolushqa chaqirishni kücheytken. 

Amérika haway uniwérsitétining doktor aspiranti, “Bir belwagh bir yol” qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéwéskimu radiyomizgha qilghan sözide xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushigha qaritilghan tenqidiy pikirlerning asasen mana mushu qerz xewpini asas qilghanliqini éytti. Uning bayan qilishiche “Nurghun siyasiyonlar we közetküchiler hemmisi qurulush qarmiqidiki döletlerni qerzning xetiri üstide agahlanduruwatqan bolup, xitaygha qerzini qayturalmighachqa eng muhim portidin birni xitaygha ishlitishke ötküzüp bergen sirilanka buning eng yaxshi misali iken. Shunga hazir amérikimu mana bu nuqtidin chiqish qilip turup döletlerni sodida amérika bilen hemkarlishishqa chaqirishni kücheytmektiken.”

Yuqiriqi maqalide bayan qilinishiche, yuqiridiki qerz qiltiqidin sirt yene hazir xitayning dölet ichi we sirtida yürgüzüwatqan siyasetlirige bolghan naraziliqmu “Bir belwagh bir yol” qurulushining muweppeqiyet qazinishidiki muhim tosalghularning biri iken. Aptorning bayan qilishiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki “Bölgünchilik” heriketlirini yoqitish namida éliwatqan tedbirliri, bolupmu rayondiki yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi we “Yépiq terbiye” lagérliri xelq'araning küchlük tenqidige uchrimaqtiken. Malayshiya we hetta xitayning eng yéqin shériki pakistandimu xitayning meblighi peyda qilghan selbiy tesirlerge qarita xelqning naraziliqi küchiyiwatqan bolup, bu yil 8-ayda üch neper xitay inzhénérning baluchistanda hujumgha uchrishimu buning eng tipik ipadisi iken. 

Aptorning bayan qilishiche, u yene döletler ékologiyesimu ziyan bériwatqan bolup, “Bir belwagh bir yol” qurulushi herqaysi döletlerge “Muqim we uzun muddetlik tereqqiyat” élip kélidighanliqini wede qilghan bolsimu, emma uning qurulush türlirining köpi muhitni éghir derijide bulghaydighan kömür énérgiye bazisi, néfit turubisi we zor kölemlik su ambarliri deydighan muhitni bulghaydighan türlerni asas qilghan. Maqalide éytilishiche, 2017-yili élan qilin'ghan bir ékologiye doklatida xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushining yawro-asiya jughrapiyeside ékologiyilik xewplerge yol échiwatqanliqini agahlandurghan. 

Hénriy shajéwiskimu sözide xitay hökümitining Uyghur élida yolgha qoyuwatqan yuqiri téxnikiliq mutleq nazaret sistémisi we “Yépiq terbiye” lagérlirining xitay heqqidiki endishilerni kücheytkenlikini éytti. Uning qarishiche, “Xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi peqetla iqtisadiy qurulush emes, belki siyasiy amillarni öz ichige alghan bir qurulush bolghanliqtin elwette uning Uyghur élida yolgha qoyuwatqan tüzümi uning kelgüsidiki siyasiy nishanliridinmu signal béridighan bolghachqa bashqa döletlerdimu oxshash endishe peyda qilidiken. Bolupmu amérika hazir bu qurulushning iqtisadiy tesiridin bek siyasiy tesirige bekrek diqqet qilmaqtiken.”

Biraq hénriy sözide xitay hökümiti meyli néme bolushidin qet'iynezer “Bir belwagh bir yol” qurulushidin asanliqche waz kechmeydighanliqini, bolupmu uning shi jinping özi biwasite otturigha qoyghan bir pilanliqini nezerde tutqanda uni axirighiche qollaydighanliqini bildürdi. 

Yuqiriqi maqalining aptori sikat mor maqalisining axirida xulase qilip, elwette yuqiriqi amillar bilen bu qurulushni pütünley meghlup bolidu dégili bolmisimu, emma xitay hökümiti yuqiriqi selbiy amillarni özgertish üchün zor qedem tashlimighuche, bu qurulushning muweppeqiyet qazinishining anche mumkin emeslikini bildürgen. U xitay eger rélistin chiqip ketmey ilgirileymen deydiken choqum bashqa döletler bilen hemkarlishishi, herqaysi tereplerning menpe'etini qoghdash üchün qanun-tertipler boyiche ish körüshi kéreklikini we amérikining choqum xitayni bu jehette nazaret qilip turushi kéreklikini eskertken.