“Milletlerning yughurulushi” teshwiqatidiki yéngi qoral- “DeepSeek”

Yéqinda xitay yasap chiqqan sün'iy eqil epliridin DeepSeek bazargha sélinishi bilen tengla dunya iqtisad we téxnika sahesige tesir körsitip, herqaysi axbarat wasitiliride zor ghulghula peyda qilghanliqi bilinmekte. Mutexessisler we közetküchilerning bildürüshiche, DeepSeek sün'iy eqil modéli xitay kommunist hakimiyitining kontrolluqida bolup, hökümet teshwiqatigha mas halda uchur tarqitidiken. Bir qisim dölet hökümetliri we nazaret qilip bashqurush tarmaqliri sanliq uchur mexpiyetlikining ashkarilinishi, dölet xewpsizliki we eqliy mülük hoquqi jehettin DeepSeek keltürüp chiqiridighan aqiwetler üstide guman we endishilirini izhar qilghan hemde buninggha qarita munasip tedbir-chariler üstide bash qaturghan.

Xitay bazargha salghan DeepSeek modélining Uyghurlarning hoquq-menpe'etliri bilen bolghan qandaq munasiwiti bar dégen mesilige kelsek, abonétlar DeepSeek tin Uyghur irqiy qirghinchiliqi, kishilik hoquq mesilisi qatarliq xitay hökümiti üchün sezgür hésablan'ghan témilar heqqide uchur izdigende cheklimige uchraydighanliqimu su yüzige chiqmaqta.

QQ Torining “Tarix fakultéti” isimlik tor supisining 28-yanwar yollanmisida, “DeepSeek Ning bahar bayrimiliq tebriki: besh tereptin kelgen bahar sadasi jungxu'a mélodiyesige qoshuldi” namliq bir parche yazma élan qilin'ghan. Mezmunidin melumki, yazmida tilgha élin'ghan “Besh millet” xitaylardin bashqa manju, mongghol, tibet we Uyghurlarni körsitidu.

Qiziqarliqi DeepSeek ning tebriknamiside, yuqirida tilgha élin'ghan besh milletning medeniyetliri shi jinping dewridiki “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” yétekchi idiyesining ramkisigha sélinip bayan qilin'ghan. Uyghur medeniyitige a'it qismida tengritaghlirining jenubi we shimalining ming yillardin buyan xitay medeniyiti bilen baghlinip kéliwatqanliqidin ibaret mezmun ilgiri sürülgen:

Tarixta tang sulalisi elchilirining turpan karizliridin su ichkenliki؛ “12 Muqam” sadasi yangrighan ashu demlerde, Uyghur rawabigha xitaylarning pipa muzikisi tengkesh qilin'ghanliqi؛ Uyghur etlisining nusxiliri arisida islamiy neqishler bilen xitayche muden güllük nusxilarning gireliship ketkenliki؛ chaghan restiliride Uyghur yémeklikliri bilen choshqa göshining birge sétilghanliqi, yerlik kishilerning chaghanliq tebrik sözlirini qilishqanliqi؛ qeshqer kochilirida balilarning bir yaqtin ussul oynap, bir yaqtin qizil panuslarni yéqip xitayche bayram nezmilirini déklamatsiye qilghanliqidek ebjesh mezmunlar toqup chiqirilghan.

DeepSeek Sün'iy eqil modélidin paydilinip teyyarlan'ghan tor yazmisidiki az sanliq milletler medeniyitining xitay medeniyiti bilen bolghan ortaqliqi we baghlinishi gewdilendürülgen mezmun, del nöwette xitay hökümiti küchep terghib qiliwatqan we ijra qiliwatqan “Milletlerning yughurulushi” (民族交融) teshwiqatidin bashqa nerse emes. “Milletlerning yughurulushi” uqumi 2011-yili xitay ziyaliyliri xu en'gang we ma ronglarning yétekchilikide otturigha qoyulghan ikkinchi ewlad milletler siyasiti élan qilinish bilen teng qedemde otturigha élip chiqilghan siyasiy uqum idi.

Bu uqum 2011-yilidin bashlap omumlashturulghan bolsimu, halbuki uning tarixiy yiltizi téximu burunqi dewrlerdila meydan'gha kelgen dep qarashqa bolidu. “Besh millet jumhur hökümiti” teshwiqati eng deslepte jungxu'a min'go qurulghan dewrde sün jongshen teripidin otturigha qoyulghan xitay döliti tewesidiki manju, mongghul, tibet we musulmanlarni téximu ünümlük idare qilish üchün qollan'ghan bir taktika déyishke bolatti. Bu dewrde xitay milletchi partiyesi rehberliridin liyang chichawning teshebbusi bilen tunji qétim “Milletlerning yughurulushi” (民族融合) uqumi otturigha chiqqan. Shundin étibaren, maw zédong qatarliq xitay hökümranliri “Milletlerning yughurulushi” uqumini xitay dölitining mustemlikichilik we kéngeymichilik tarixini asasqa ige qilishta qoral ornida paydilinip kelgenidi.

Bu nuqtidin alghanda, 2011-yili xitay da'iriliri peqetla perde almashturup, emeliyette bir meydan siyasiy oyun qozghighanidi dep qarashqa bolidu.

Bügünki künde xitay hökümitining da'im tekitleydighan teshwiqat sho'arigha aylan'ghan milletlerning “Singishishi”, “Yughurulushi” we “Qoshulushi” ni kücheytish dégen sözler Uyghur tilida uqum we mene jehettin köp perqlenmisimu, emma xitay tilida perqliq atalghu we uqum bolup, mahiyet jehettinmu perqlinidu. Xitay teshwiqatida chüshendürülüshiche “Milletlerning yughurulushi” (民族交融) chüshenchiside, milletlerning özige xas étnik alahidiliklirini saqlap qélish we bir-birini étirap qilish sherti astida jungxu'a milliti köp menbelik bir gewde tereqqiyat endizisini yolgha qoyush dep qarilidiken. “Milletlerning qoshulushi” (民族融合) uqumi bolsa, köp xil milletler otturisida millet perqi qalmaydighan, axirida bir milletke aylinip assimilyatsiye bolup kétidighan hadisini körsitidiken.

Xitay hökümiti herqanche isim almashturup özining chong xitaychiliq mahiyitini perdazlimaqchi bolghan bolsimu, halbuki xitay da'irilirining Uyghur élide ijra qiliwatqan insaniyetke qarshi qilmishliri uning rezil niyitini yoshurup qalalmighan. 2000-Yillarning béshidin bashlap xitay “Gherbni échish” nami bilen Uyghur iligha zor kölemde xitay köchmenlirini yötkesh, ishqa orunlashturush؛ “Shinjanggha yardem bérish” nami bilen éshincha emgek küchlirini ichkiri ölkilerge yötkesh qatarliq siyasetlerni yolgha qoydi. Bu siyasetlerning netijisi Uyghur qizlirining xitay köchmenlirige mejburiy yatliq qilinishi, Uyghurlarning xitay ölkilirige yerlishishi, xitay tilining Uyghur ma'aripining ornini élishi, Uyghur kimlikining weyran qilinishi qatarliq bir qatar aqiwetlerge bashlighanliqi bizge ayan. Emeliyette xitay bu arqiliq özi teshwiq qiliwatqan ‛milletlerning yughurulushi‚ ni ishqa ashurush, Uyghurlarni asas qilghan milletlerni xitaylashturush, axirida pütünley yoqitish üchün yol achqan idi. Uyghurlargha nisbeten éytqanda xitayning atalmish milletler siyasiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini keltürüp chiqarghan seweblerning biri dep éytalaymiz.

Xitayning sün'iy eqil modéli DeepSeek ning yéngidin bazargha sélinipla, xitay hökümitining dölet siyasiti qatarida yolgha qoyuluwatqan “Milletlerning yughurulushi” siyasitining bayraqdari bolup rol élishi, dunya jama'etchilikining diqqitini tartidighan mesile. Eger DeepSeek dawamliq türde xitay hökümet apparatliri teripidin kontrol qilinsa, milyonlighan insanlargha yalghan uchur tarqitish, ménge yuyush qilmishliri bilen xitay kommunistik partiye hakimiyitining siyasiy teshwiqatini yayidighan jinayet shérikige aylinip qélishi mumkin.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]