Olaf sholiz xitay ziyaritide Uyghurlar mesilisini rastla tilgha alamdu?

Gérmaniye bash ministéri olaf sholiz shi, jinping bilen bolghan uchrishishta Uyghurlar mesilisini otturigha qoyushtin özini qachurmaydighanliqi toghrisida bisharet bergen.

Gérmaniye bash ministéri olaf sholizning 4-noyabir bashlinidighan we 11 sa'et dawam qilidighan xitay ziyariti hem u özi rehberlik qiliwatqan birleshme hökümette hem gérmaniye jemiyitide, shundaqla Uyghurlar ichide ghulghulilargha, naraziliqlargha sewebchi bolmaqta idi. D u q ni öz ichige alghan nurghunlighan kishilik hoquq teshkilatliri birqanche kündin buyan “3-Qétim hakimiyet béshigha chiqqan xitayning mustebit rehbiri bilen, Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq élip bériwatqan shi jinpingdin ibaret bir zalim bilen körüshüsh xata” dégen qarashni ilgiri sürüp, sholizdin xitay ziyaritini emeldin qaldurushni telep qilishqan idi.

2-Öktebir küni gérmaniye bash ministéri olaf sholiz öz qelimi bilen “Men shuning üchün xitaygha ziyaretke kétiwatimen” namliq bir yazmini “Frankfurt mejmu'esi” gézitide élan qilip, özining xitay ziyaritige chüshenche bergen. Uning bayan qilishiche, bu qétimqi xitay ziyaritining asasiy mezmuni xitay rehberliri bilen kilimat özgirishi, rusiye-ukra'ina urushi, asiya-tinch okyan rayonlirining bixeterliki qatarliq mesililer üstide söhbet élip bérish iken. Bu söhbette “Shinjangdiki weziyet” ni öz ichige alghan kishilik hoquq mesilisimu muhim bir téma süpitide otturigha qoyulidiken.

Gérmaniye bash ministéri olaf sholiz “Men shuning üchün xitaygha ziyaretke kétiwatimen” namliq yazmisida, kishilik hoquq mesilisi heqqide toxtalghanda, özining xitay rehberliri bilen bolghan söhbetlerde “Qiyin mesililer” gimu sel qarashni xalimaydighanliqini ipade qilip mundaq ibarilerge orun bergen: “Bu shinjang ölkisidiki az sanliqlarning puqrawiy we siyasiy heqlirige hörmet qilishni közde tutushnimu öz ichige alidu.”

Gérmaniye bash ministéri olaf sholizning “Men shuning üchün xitaygha ziyaretke kétiwatimen” namliq yazmisida ekis etken “Shinjangdiki az sanliqlarning puqrawiy we siyasiy heqlirige hörmet qilish” pikri, metbu'atlar we kishilik hoquq pa'aliyetchiliride az-tola bolsimu bir ümid peyda qilghan. Bu olaf sholizning xitay re'isi bilen bolghan söhbette kishilik hoquq mesilisini, jümlidin Uyghurlar mesilisini iqtisadiy menpi'et bilen barawer yosunda üstel üstige qoyushi mumkinlikining bir bishariti bolup qalghan.

Weziyet analizchisi enwer ehmet ependi bu heqte toxtalghanda, nöwettiki weziyette sholizning xitay ziyaritide Uyghurlar mesilisini tilgha almay ötüp kételishining qiyin'gha toxtaydighanliqini, eger tilgha alsa, buning muhajirettiki Uyghur milliy herikitige zor ümid béghishlaydighanliqini tekitlidi.

Olaf sholiz yazmisida xitay re'isi shi jinpingning 3-qétim hakimiyet béshigha chiqip, xitayni téximu mustebitlik yoligha bashlighanliq mesilisinimu nezerge alghan bolup, u özining yéngi xitay siyasitini yolgha qoyidighanliqidin bisharet bergen halda mundaq deydu “Bügünki xitay, bundin 5 yil, 10 yil ilgiriki xitaygha oxshimaydu. Éniqki, eger u (shi jinping) xitayni özgertse, bizning xitay bilen bolghan alaqe usullirimizmu choqum özgirishi lazim.”

Olaf sholiz öz yazmisida xitayning teywen'ge qarita tehditlirinimu tilgha élip mundaq deydu: “Amérika we bashqa döletlerge oxshash, bizmu ‛bir xitay‚ siyasitini qolliniwatimiz. Emma bu nöwettiki mewjut weziyetning ténichliq usulliri we ikki terepning ortaq maqulliqi bilenla özgiridighanliqidin dérek béridu.”

Xitay ziyaritide olaf sholiz Uyghurlar mesilisini rastla tilgha alamdu? eger shundaq qilsa, buning Uyghurlar üchün néme ehmiyiti bolidu?

D u q re'isi dolqun eysa ependi bu su'algha jawab bergende, sholizning xitay ziyaritide Uyghurlar mesilisini otturigha qoyushining uning eqelli mejburiyiti ikenlikini, eger u Uyghurlar mesilisini otturigha qoysa, yawropa ittipaqidiki bashqa döletler üchünmu bir ülge yaritidighanliqini tilgha aldi. D u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurbanmu bu heqte qarashlirini ipade qilip ötti.

Eger olaf sholiz bu qétimqi xitay ziyaritide Uyghurlar mesilisini tilgha alsa, bu uning tunji qétim Uyghurlar üchün awaz chiqirishi bolup hésablanmaydu. Olaf sholiz bu yil 5-ayda shiwétsariyening dawus shehiride ötküzülgen “Dunya iqtisad munbiri” yighinidimu “Biz shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliklirini körmeske salalmaymiz” déyish arqiliq, özining Uyghurlar mesilisige qarita pozitsiyesini ipade qilghan idi. U bu yil 26-iyun bawariyede chaqirilghan G7 yighinidimu “Xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikige sel qariyalmaymiz” déyish arqiliq öz meydanini ochuq namayen qilghan. Olaf sholiz yene bu yil 20-séntebir amérikaning nyu-york shehiride ötküzülgen, 150 din artuq döletning rehberliri qatnashqan b d t ning omumiy yighinida xitayni “B d t kishilik hoquq komissarining Uyghurlargha yaxshiraq mu'amilide bolush toghrisidiki tewsiyelirige emel qilishqa chaqirghan” bolup, xitay hakimyiti öz waqtida uning bu sözliridin köp bi'aram bolghanidi.

Olaf sholizning bu qétimqi xitay ziyaritide Uyghurlar mesilisini rastinla otturigha qoyidighan-qoymaydighanliqini, otturigha qoysa, qandaq pozitsiyede, qanchilik derijide otturigha qoyidighanliqini yenila kütüshke toghra kélidu.