Gérmaniyediki xitay jasuslirining uwisi chuwuldimu?

Ayrim ehwalmu yaki yawropagha qilin'ghan keng kölemlik jasusluq hujumimu?

Gérmaniye bash ministiri olaf sholizning 4-ayning 13-künidin 16-künigiche dawamlashqan we netijisiz ayaghlashqan xitay ziyariti, bu soda sepiridin ümid kütken gérmaniyediki chong sana'et karxaniliri we shirketlirining naraziliq hujumlirining nishani bolup qaldi. Bash ministir olaf sholiz (Olaf Scholtz), mezkur seper heqqide téxi bir ashkara inkas bildürüshke ülgürmestinla, deslep xitay adem etkeschilirining gérmaniyediki pa'aliyetliri, arqidin xitay sana'et we téxnika jasuslirining gérmaniye uniwérsitétlirighiche sozulghan qara qolliri bayqilip, 3 neper gérmaniye puqrasi qolgha élin'ghanliq xewiri tarqaldi. Bu weqege ulinipla xitay bilen yéqinliqi bilen tonulghan gérmaniyediki milletchi partiye - “Gérmaniye üchün altirnatip partiyesi”(AfD) ning yawropa ittipaqi parlaméntidiki ezasining bir yéqin xizmetchisining uzundin buyan xitaygha ishlep kelgenliki ashkarilinip pütün dölet we yawropa miqyasida chong endishe peyda qildi. Her ikki orundiki jawabkarlarning qolgha élinishi bilen bu qétim bu qilmishlargha biwasite jawabkar xitayning gérmaniyede turushluq elchixanisi bayanat élan qilip ademlirini we özini aqlidi. Ish buning bilenla tügimidi. Xitay tashqi ishlar ministiri gérmaniyening béyjingda turushluq bash elchisini ministirliqigha chaqirip, jawabkarliq sürüshtürdi.

Gérmaniyening köp tirazhliq gézitliridin “Waqit” ning xewirige qarighanda, “Gérmaniye üchün altirnatip partiyesi” (AfD) ning yawropa parlaméntidiki ezasining gaw jyen isimlik xizmetchisi bilen bashlan'ghan xitay jasusluq heriketlirining bügün'giche yene yawropa ittipaqigha tewe bashqa dölette körülgenliki melum. Xitay jasuslirining hujum nishani démokratiye we iqtisad bolghan. 26-Aprél küni en'gliye parlaméntida ilmiy tetqiqatchi bolup ishlewatqan ikki kishi qolgha élin'ghan bolup, ular 2021-yilining axiridin 2023-yilighiche xitay terepni uchur we höjjetler bilen teminligen iken. Oxshash gézitning xewirige qarighanda, téxi bir nechche kün burunla bir xitay xakkéri gérmaniyediki xitaygha qarshi bir parlamént ezasining élxet adrésini échishqa urun'ghan.

Gérmaniyening eng chong téléwiziye qanalliridin “Gérmaniye ikkinchi téléwiziyesi” tarqatqan “Xitay jasusliri qolgha élindi” namliq 35 minutluq mexsus pirogrammigha qarighanda, yéqinda yene düsséldorftiki bir shexsi shirkette ishleydighan 3 kishi xitaygha jasusluq qilish gunahi bilen eyiblinip qolgha élin'ghan.

Ötken hepte xitay dölet xewpsizlik orunlirining himayisidiki bir shexsi shirket, düsséldorf uniwérsitétining munasiwetlik bir bölümidin qolgha chüshürgen bir qisim téxnika uchurlirini xitay terepke teminligen. Halbuki, xitay hökümitining ilmiy tetqiqat hemkarliqi bahanisi bilen gérmaniyening yuqiri téxnika we muhim uchurlirini qolgha kirgüzüshi, bu dölette tunji qétim körülgen weqe emes. 2009-Yili yawropa ittipaqi bilen gérmaniye birlikte meblegh salghan optika ku'antum hésablash mashinisi bilen munasiwetlik bir chong türge mes'ul bolghan xitay piroféssor wéy penjyen (Wei Panjian), gérmaniyening dangliq uniwérsitétliridin haydélbérg (Heidelberg) uniwérsitétining ku'antum fizika tejribixanisini  xizmetchiliri bilen qoshup xitay bilim we téxnika uniwérsitétigha köchürüp kétish weqesi yüz bergen.

Emeliyette xitayning gérmaniyede wezipe ijra qiliwatqan ademlirining muhim nishanliridin biri gérmaniye uniwérsitétliri bolup kéliwatqanliqi melum. Gérmaniye ichki ishlar ministiri nensi fizer (Nanci Faeser) xanim gérmaniyediki xitay ishpiyonliri heqqide toxtilip mundaq deydu: “Gérmaniye uniwérsitétliridiki xitay tetqiqatchilardin bashqa yene gérmaniyede 40 minggha yéqin xitay oqughuchi bar. Bular öz arilirida gérmaniyediki eng chong alaqe torini shekillendürgen. Bu oqughuchilarning hemmisige xitay hökümet organliri teripidin xitaygha uchur yetküzüsh buyrulghan.”

Undaqta, gérmaniyede pa'aliyet élip bériwatqan xitay jasusliri muhajirettiki Uyghurlargha qandaq tehditlerni we ziyanlarni élip kéliwatidu?

Gérmaniyediki Uyghur teshkilatliri we Uyghur jama'iti uzun yillardin béri xitay jasuslirining biwasite hujum nishani bolup kelgen. Xitay hökümiti her xil wasitilerni qollinip, bu dölettiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri we ularning pa'aliyetlirini yéqindin közitishke, shundaqla ularning ish-heriketlirini tosushqa urunup kelgen. Xitay hökümiti gérmaniyediki Uyghurlarni tizginlesh we közitish meqsitide 1995-yili myunxén konsulxanisini qurghanliqi buning bir delili. 2010-Yili etrapida xitay hökümiti hazirqi dunya Uyghur qurultiyining bashliqi dolqun eysa ependi bashchiliqidiki Uyghur jama'itini “Térrorluq” jinayiti bilen eyiblep, delil süpitide bir yürüsh oydurma höjjetlerni we mexsus ishlen'gen höjjetlik filimlarni gérmaniye hökümitige sun'ghan, shundaqla gérmaniyediki Uyghur teshkilatlirini derhal taqash we Uyghur pa'aliyetlirini chekleshni telep qilghan.

Xitay hökümiti 2000-yillarning bashlirida qiziqish yétersizliki sewebidin kölimi kichikligen, oqughuchisi azayghan, hetta bir qismi taqilip qélish derijisige yetken gérmaniye uniwérsitétliridiki xitayshunasliq bölümlirini adem küchi we zor miqdardiki iqtisad bilen meqsetlik yölep küchlendürgen. Yene bir tereptin, her bir uniwérsitét bar sheherge birdin kungzi institutini qurup, uniwérsitét we tetqiqat orunliri bilen bolghan hemkarliqini kücheytken. Xitayshunasliq bölümlirining 1-yilini tügetken gérman oqughuchilirigha til piraktikisi bahaniside xitaygha bérishini asanlashturup, ularni özige baghliwélish hemde xitayning teshwiqatini qilishqa adetlendürüsh taktikisini bashlighan. Shuning bilen bir waqitta yene gérmaniye uniwérsitétlirida oquwatqan Uyghur oqughuchilarning pa'aliyet we alaqe da'irisini her xil usullar bilen tizginligen.

Xitay buningliq bilenla qalmay, bir qisim tonulghan tetqiqatchi we pénsiyege chiqqan piroféssorlarghimu alahide étibar bergen qiyapetke kiriwélip, ularning gérmaniyediki ilim we siyaset sahesidiki tesiridin paydilinishqa alahide étibar bergen. Xitay hökümiti bundaq kishilerning tesiridin paydilinip, özining siyasiy teshwiqatini kücheytken. Eng epsuslinarliq yéri shuki, bundaq kishiler kishilik hoquq mesililiride xitay kütkendekla xitay terepte turup, hökümet orunlargha bergen xata uchur we meslihetliri bilen gérmaniye hökümitining Uyghur siyasitide toghra we keskin qarar chiqirishigha tosalghu bolup kelgen. Gérmaniye tashqi ishlar ministiri annaléna ba'érbok (Annalena Baerbock)  xanimning Uyghur kishilik hoquq ishlirida xitay bilen muressesiz éliship kéliwatqanliqidin bashqa, bashqa siyasiy partiyeler we siyasetchilerning bu muhim mesililirini soda toxtamlirining ehwaligha, xitay dölet bashliqlirining keypiyatigha qarap resmiyet yüzisidin tilgha élip qoyushqa tégishlik ish dep qarap qélishigha elwette ene shu yuqiriqi kishilerning emeliyetni asas qilmighan xitaygha mayil meslihetliri sewebchi bolghan we bolmaqta.

Gérmaniye uniwérsitétliri we tetqiqat orunliri, shundaqla bu orunlarda Uyghur we Uyghur diyari bilen munasiwetlik tetqiqat türliri bilen shughullinidighan oqutquchi we tetqiqatchilar, xitay hökümitining asasliq hujum nishanliridin bolmaqta. Bu tetqiqatchilarning az sandiki bir qismi xitayning her xil yollar bilen qaymuqturushi netijiside, Uyghurlardin yiraq  turush, hetta Uyghur mesililiri heqqide sözleshtin özini qachurush yollirini talliwalghan.

Gérmaniyede yene Uyghur aptonom rayonluq partkom birliksep bölümining biwasite orunlashturushi bilen “Tetqiqatchi” yaki “Oqughuchi” qiyapitide her qaysi siyasiy we medeniyet arxipliri saqliniwatqan orunlargha suqunup kirip, u yerdiki Uyghurlargha munasiwetlik arxiplar we bashqa munasiwetlik matériyallarni toplap yaki sétiwélip xitaygha élip kétish ehwallirimu yüz bergen.

Qarighanda emdi xitay iqtisadida körülüwatqan chékinish we qizil reqemler, xitay karxanilirinila emes, belki uning arqisidiki xitay hökümitinimu özining bergen wediliri we tüzgen toxtamlirini untup, özining heqiqiy epti-beshirisini échishqa mejbur bolidighan bir waqit kelgendek qilidu!… bu ré'alliq bizge miladiye 731-yili költégin menggü téshigha menggülük qilip oyuwétilgen xitay heqqidiki nesihetlerni ésimizge salidu: “Tawghach xelqining sözliri tatliq, yipekliri yumshaqmish؛ ular shundaq tatliq söz we yumshaq yipekliri bilen yiraqtiki xelqlerni özige yéqinlashturarmish؛ bashqilar ulargha yéqinlashqan haman yaman niyitini ashkarilarmish, ular aqil we batur kishilerge yol bermesmish…”

Aridin 1293 yil waqit ötken bolsimu, emma xitayning bu xaraktéri esla özgergen emes. Eger gérmaniye téximu köp ziyanning aldini alimen dése, u waqitta xitaydin derhal yiraqlishishi we körülgen mesilini xitaygha baghlinip turup emes, belki musteqil öz küchige tayinip hel qilish charisini tépishi kérek. Gérmaniye yene Uyghurlarning ötmüshidin sawaq élip, xitay bilen bolghan barliq munasiwetliride xitayning “Tatliq sözliri bilen yumshaq yipekliri” ge aldanmasliqi, xuddi gérman parlamént binasigha oyulghan “Hemme gérmaniye üchün” dégen altun xetlerge oxshash gérmaniyening dölet menpe'etini we Uyghur panahlan'ghuchilarni öz ichige alghan gérman puqralirining heq-hoquqini hemmidin üstün orun'gha qoyushi, shundaqla öz tewelikidiki gérmaniyeni “Ikkinchi wetinim” dep bilidighan Uyghur jama'itige heqiqiy ige chiqishi kérek!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.