Ishsizliq kirizisi we xitayning Uyghur élige köchmen yötkesh gherizi
2024.10.07
2024-Yili 9-ayning 25-küni “Xitay kompartiyesi merkiziy hökümiti we dölet ishliri komitétining ishqa orunlashturushtiki ilghar istratégiyeni ilgiri sürüsh we yuqiri süpette toluq ishqa orunlashturush heqqidiki teklipi” élan qilindi. Oxshash künde xitayning dangliq iqtisad tor béti bolghan “Xitay soda xewerliri (第一财经) ” de “Xitay kompartiyesi merkizi komitéti we dölet ishliri komitéti: meblegh, téxnika we emgek küchi zich bolghan kesiplerni sherqiy déngiz yaqisi rayonliridin, ottura we gherbiy rayonlargha, merkizi sheherlerdin gherbiy ölkilerge tertiplik yötkeshke yétekchilik qilidu” namliq xewerni élan qildi.
Undaqta bu ikki xewerning bir-biri bilen qandaq munasiwiti bar?
Xitayning döletlik istatistika idarisi yéqinda élan qilghan melumattin qarighanda, xitaydiki mektepte oquwatqan yashlarni qoshmighanda, 16 yashtin 24 yashqiche bolghan yashlarning ishsizliq nisbiti 18.8 Pérsentke yetken. Xitayning bu istatistikisi élan qilinipla, xitay ichi we xelq'arada zor ghulghula peyda qilghanidi. Derweqe, 25-séntebir xitay hökümiti yuqirida biz tilgha alghan “Teklip layihesi” ni élan qildi. Mezkur teklip layiheside, ma'arip teminati bilen ixtisasliqlargha bolghan éhtiyajni öz ara maslashturush, ömürlük kespiy maharet terbiyelesh sistémisini mukemmelleshtürüsh we kespiy ixtisasliqlarning tereqqiyat yollirini kéngeytish otturigha qoyulghanidi. Arqidinla, déngiz yaqisi rayonlardiki ishlepchiqirish liniyelirini Uyghur élini asas qilghan gherbiy rayonlargha yötkesh teshebbusining otturigha chiqishi muqerrer halda yuqiriqi “Teklip layihesi” bilen munasiwetlik bolghanliqi ashkara.
Derweqe, yuqiriqi ikki xewerning biri déngiz yaqisi rayonlirining ishlepchiqirish liniyesini Uyghur élini asas qilghan gherbiy rayonlargha omumyüzlük yötkesh arqiliq, zor miqdardiki ish orni berpa qilish. Yene biri, bu ish orunlirini déngiz yaqisi rayonliridiki ishsizliqni hel qilish üchün ishlitish. Démek xitay mushundaq usulda xitayning déngiz yaqisi rayonlirida otturigha chiqqan ishsizliq kirizisini hel qilish bilen birge, Uyghur élige zor miqdardiki nopus yötkesh pilanini qiynalmayla emelge ashuralaydu. Yeni bu usul bilen “Bir tash bilen ikki paxtekni soqup”, hem ishsizliqni hel qilish, hem nopus yötkeshtek qosh ünümge érishkili bolidu. Téximu muhimi, bu xil nopus yötkesh usulini héchkim xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetliri bilen baghlap chüshenmeydu.
Undaqta, xitay yashliridiki bu ishsizliqning éship kétishi bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqi arisida qandaq munasiwet bar?
Bu heqiqetenmu intayin murekkep we chongqurraq izdinip körmigende, ademning eqligimu asan kélip qalmaydighan bir munasiwettur. Bizge melum bolghinidek, “Namratliqni tügitish pilani” xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan izchil yürgüzüp kéliwatqan eng muhim dölet siyasetlirining biri. Hetta xitayni xelq'arada chong sözlitiwatqan muhim amillarning birimu del uning 1 milyard 400 milyon nopusi bar xitayni namratliqtin qutuldurup, iqtisadini küchlendürgenlikidur. Lékin xelq'aragha éniq bolmighan mesile shuki, bir milyard töt yüz milyonluq ghayet zor nopusning eng namrat qatlimigha Uyghurlarning tizilishi we buning arqisidiki seweblerdur. Bu mexpiyetlikmu emeliyette Uyghurlarning bügün irqiy qirghinchiliqqa uchrishi bilen biwasite baghlinishi bolghanliqi üchün, xitayning atalmish “Namratliqni tügitish pilani” ning ich yüzini chüshenmigende, Uyghur mesilisining bash-ayighini chüshinishmu qiyin'gha toxtaydu.
“Namratliqni tügitish pilani” gerche xitayda ishsizliqning éship kétishidiki birdinbir seweb bolmisimu, lékin eng muhim seweblerning biri hésablinidu. Chünki, xitay Uyghur élide 1994-yili atalmish “Namratliqni tügitish pilani” ni yolgha qoyghandin bashlap, bu pilan'gha mas halda arqa arqidin “Shinjanggha yardem pilani (1996) ” we “Gherbni keng kölemde échish pilani (1999) ” ni yolgha qoyghanidi. Bu ikki pilanning biri, xitay ölkiliridiki dölet memurlirini Uyghur élige birinchi qol rehberlik imtiyazi bilen yötkep kélish؛ ikkinchisi bolsa, xitayning 1978-yilidin buyan sirtqa échiwétilgen déngiz yaqisi rayonliridiki karxanichilarning Uyghur élining bayliq menbeliridin heqsiz paydilinish imtiyazi bilen yötkep kélinishi bolghanidi. Démek, “Shinjanggha yardem pilani (1996) ” ning türtkiside Uyghur élige kelgen xitay kadirlar Uyghur élidiki barliq memuriy organlarning birinchi qol memuriy hoquqdarigha aylandurulghan. Yeni barliq hoquq xitaylarning qoligha ötken. Her sahe hökümet organlirining barliq bulung-puchqaqlirighiche xitaylar birinchi qol rehberlik wezipisige qoyulghandin kéyin, déngiz yaqisi rayonliridiki karxanichilarning Uyghur élige kélip, bayliq menbeliridin xalighanche, heqsiz paydilinishi téximu qolaylashqan. Uyghur élidiki bayliq menbesi déyilgende, yalghuz maddiy bayliqlargha közde tutulghan bolmastin belki, yer-zémin, ewzel siyasetler, hoquq we adem küchi bayliqlirinimu öz ichige alidighan bolup, 1994-yilidin taki bügün'giche bu siyaset seweblik Uyghur élige köchüp kelgen xitaylarning sanini tesewwur qilish mumkin emes. Téximu muhimi, déngiz yaqisi rayonliridiki ishlepchiqirish liniyeliri Uyghur élige zor miqdarda yötkep kélin'gen bolup, ishlepchiqirish liniyelirining Uyghur élige yötkilishi muqerrer halda, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki xizmet ornining aziyishini keltürüp chiqarghan. Gerche amérika qatarliq gherb döletlirining Uyghur mejburiy emgiki seweblik xitaygha qoyghan émbargoliri nurghunlighan chet'el karxanilirining xitaydin chékinishige seweb bolghan bolsimu, lékin bu mesile hergizmu ishsizliqning éship kétishidiki eng muhim amil dégili bolmaydu. Chünki xitayning “Nopus qurulmisini tengshesh pilani” mu oxshashla “Namratliqni tügitish pilani” ning muhim bir qismi süpitide mas halda yolgha qoyulghan. Yeni qaraydighan bolsaq, xitayning on ikkinchi besh yilliq pilani mezgilidila, Sherqiy déngiz yaqisi rayonliridiki nopus zichliqi bilen gherbiy rayonlardiki nopusning azliqini, nopus qurulmisidiki tengpungsizliq Dep békitken. Shundaqla nopus qurulmisidiki tengpungsizliqni tügitishning xitaydiki namratliqni tügitishtiki ehmiyiti zor küch bilen teshwiq qilin'ghan. Hetta xitayning munasiwetlik tetqiqatliridin qarighanda, sherqiy déngiz yaqisi rayonliridin gherb rayonlargha nopusning yötkilish nisbiti ötken on nechche yilda zor nisbette ashqan. Bundaq bir éshishning sewebimu del déngiz yaqisi rayonlardiki ishlepchiqirish liniyelirining gherbiy rayonlargha yötkelgenliki seweblik bolghanliqi otturigha qoyulghan.
Derweqe, “Su töwen'ge, adem égizge yamishidu” dégendek, buningdin qiriq yil awwal xitayning déngiz yaqisi rayonliri pütkül xitay hetta Uyghur élinimu öz ichige alghan halda zor bir türküm nopusni özige jelp qilghanidi. Kishiler déngiz yaqisi rayonlirigha pul tépish, bay bolush üchün toplashqanidi. Emma 90-yillardin bashlan'ghan xitayning Uyghur élini asasiy gewde qilghan gherbni échish siyasiti noqul haldiki déngiz yaqisi rayonlirining ishlepchiqirish liniyelirini Uyghur élige yötkesh, Uyghur élini gherbke tereqqiy qilishtiki chiqish éghiz qilishnila közligen emes. Belki, xitay zéminining 6 din 1 qismini teshkil qilidighan, emma Uyghur nopusi asasliq nisbetni igileydighan bu zémin'gha téximu köp xitay nopusini yötkep kélish arqiliq, Uyghur élige bolghan igidarchiliqini mustehkem asasqa ige qilishni bash nishan qilghan.
Derweqe, xitaydiki ishsizliqning éship kétishi, déngiz yaqisi rayonliridiki ishlepchiqirish liniyelirining téz sür'ette Uyghur élige yötkilishi bilen munasiwetlik bolghanliqi bir heqiqet. Téximu muhimi, zor kölemdiki xitay nopusining Uyghur élige yötkilishi we Uyghurlarning memuriy, iqtisadiy heqlirini tartip élish, qisqisi, Uyghurlarning nopusini azaytish yaki yoqitish arqiliq, mezkur rayonning nopus qurulmisini pütünley özgertish eslide mesilining tüp menbesidur.