Mehmud kashgheriyni Uyghurlardin ayrishqa urun'ghan gaw boning heqiqiy epti beshirisi

Mehmud kashgheri 11-esirdiki qaraxanilar xandanliqi dewride ötken büyük tilchi, insiklopédik alim we Uyghur medeniyet tarixidiki gigant shexs.

Bu téma bilen munasiwetlik deslepki ikki obzorimizda ulugh alim mehmud kashgheriyning kimliki, ölmes esiri “Türkiy tillar diwani” we hetta mazirinimu inkar qilishqa urun'ghan gaw boning qarashliri, xitay hökümitining uning qarashlirini siyaset ornida yolgha qoyup, Uyghur milliti shundaqla medeniyitige salghan weyranchiliqliri üstide tehlil élip barghaniduq. Undaqta, gaw boning bu qilmishliri qandaq kélip chiqqan? uning arqa körünüshi zadi qandaq bolghan?

Gaw bo(高波) 1960-yili yünnen ölkisining wuding nahiyeside tughulghan. 1985-Yili yünnen pédagogika uniwérsitétining xitay hazirqi zaman edebiyati kespini püttürgen. Kéyinche shyamén uniwérsitétining hazirqi zaman xitay tili edebiyati institutida “Modél opéra: xitay inqilabi tarixining idé'ologiyesi we sen'iti” témisidiki dissértatsiyesini tamamlap shu institutta oqutquchi, kéyinche mu'awin mudir bolup ishligen. Uning xitay qizil armiyesi izidin méngip 10 yil toplighan matériyalliri asasida yézip 2011-yili neshr qilghan “Tarixning tagh deryalirida seper” namliq eslime xaraktérlik kitabigha asaslan'ghanda, uning xitay qizil armiyesining 25 ming chaqirimliq uzun seper yolini ikki qétim wélisipitlik tekrarlighanliqi, xitay qizil armiyisining yapon'gha qarshi urush izlirini izdep birmagha barghanliqi, tibetke bérip xitay qizil armiyesi bilen munasiwetlik tarixiy hékaye we riwayetlerni toplighanliqi melum. Uning 2015-yili neshr qilin'ghan “Qizil ayaq izliri-ösmürler üchün uzun seper rohini öginish qollanmisi” namliq kitabi xitay kommunistliri tarixiy shexsliri we orunlirini ziyaret qilghuchilar üchün yézilghan.

2009-Yili xitay hökümiti xilmu-xil zulum we kemsitishlerge chidiyalmighan Uyghur xelqining ürümchide élip barghan naraziliq namayishini qattiq basturghandin kéyin uning Uyghur xelqi we medeniyitige qaratqan qirghinchiliqimu yéngi bir dewrge kirgen. Qara niyitini téximu tézrek emelge ashurmaqchi bolghan xitay hökümiti ichki ölkilerdiki sadiq xizmetchilirinimu “Shinjanggha yardem bérish” nami astida türküm-türkümlep yötkep kélip muhim xizmetlerge qoyghan. Gaw bomu xitay hökümitining alahide tapshuruqi bilen shyamén uniwérsitétidiki xizmitini qoyup, ürümchige kélip shinjang uniwérsitétining filologiye institutigha yerleshken.

Bu institutqa Uyghurlarning serxil alimliri, proféssorliri jem bolghan bolup, ular: qedimki we hazirqi Uyghur tilliri mutexessisi arslan abdulla, abduréhim raxman, Uyghur folklor tetqiqatining péshwasi abdukérim raxman, yüsüp isaq, Uyghur mazar tetqiqati kespining yétekchisi rahile dawut, Uyghur edebiyat tarixi we nezeriyesi tetqiqatchisi azad sultan bilen gheyretjan osman qatarliqlar idi. Démek, Uyghur ziyaliylirining pikir dunyasi we Uyghur jem'iyitini közitish üchün gaw bogha buningdin eplik jay yoq idi. Eslide Uyghurlar arisida xitay tarixiy shexsliri we orunlirini teshwiq qilmaqchi bolghan gaw bo uzun ötmeyla Uyghurlarning özi hörmet qilidighan, qedirleydighan, millet kimliki bilen ijtima'iy hayatigha singip ketken shexs we orunlirining barliqini bilgen. Uyghurlarning tarixiy shexslirini xelqidin ayrimastin, muqeddes bilip ziyaret qilidighan yerlirini yoqatmastin öz meqsitige yételmeydighanliqini tonup yetken. U, purset tapsila xizmet ornida özini hökümet wekili ornida qoyup maqale élan qilip, Uyghurlarni qandaq idare qilish heqqidiki siyasiy qarashlirini bayan qilghan.

U 2014-yili xitayning “Yershari tori” da maqale élan qilip, “Az sanliq milletlerni köplep ishlepchiqirish qurulush bingtu'enige élish arqiliq üch xil ashqun küchlerni yoqatqili bolidu” deydu. Yene shu yili élan qilghan “Shinjangni muqim tereqqiy qildurush üchün üch xil teklip” namliq maqaliside: qosh til ma'aripini omumlashturush we kücheytish, Uyghurlarni xitay karxanilirigha ishqa orunlashturush we xitay-Uyghur déhqanlirining hemkarlishishini ishqa ashurush dégendek üch xil teklipni otturigha qoyghan.

2017-Yili 6-aydin bashlap xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan millet we medeniyet qirghinchiliqini ashkara yolgha qoyghan. Gaw bo del shu ayning 13-küni “Xitay kündilik géziti” torida “Shinjang bilen munasiwetlik ‛üch ezeldin‚ heqqide” dégen maqalisini élan qilip, “Shinjang ezeldin köp milletlik, köp dinliq bolup xitay zéminining ayrilmas bir parchisi idi” dep dawrang salidu. U, yene 2020-yili xitayning “Yershari tori” da “Qandaq qilghanda medeniyet arqiliq ozuqlandurushni chongqurlashturghili bolidu?” dégen témida maqale élan qilip, mundaq dep yazghan: “Mu'ellipning shinjangdiki shexsen közitish we kündilik turmush tejribilirige asaslan'ghanda, shinjangning medeniyitini tereqqiy qildurush üchün téximu kéngeytish we chongqurlashturushqa bolidighan nurghun ishlar bar. Xitay medeniyitining ésil en'enisi xitay medeniyitining yiltizi. Shübhisizki, medeniyet bilen ozuqlandurushning muhim menbesi. Buning üchün. . . Jing jüy opérasi éytish, yanggér usuli oynash, juwawa tügüsh, teqwadarliq qilish, tang sulalisi shé'irliri we song sulalisi tékistlirini déklamatsiye qilish, üch xetlik klassik we shagirt qa'idilirini yadlash kérek”.

Mana shuningdin kéyin xitay da'iriliri gaw bo otturigha qoyghan bu tekliplerning hemmisini ishqa ashurdi we ashurmaqta.

2018-Yili 11-ayda “Türkiy tillar diwani” tetqiqati we mehmud kashgheriy mazirini éniqlash ishlirida alahide xizmet körsetken eng muhim hayat shahitlardin mirsultan osman ependi alemdin ötken. Aridin bir ay ötüp shinjang uniwérsitéti filologiye institutining bashliqi proféssor arslan abdulla qatarliq ashu institutta ishleydighan axirqi bir nechche Uyghur proféssorlar, oqutquchilarmu tutqun qilin'ghan.

Démek, memuriy jehettin gaw boni bashquridighan proféssor arslan abdulla qolgha élindi we uning közige qadalghan Uyghur tarixi, edebiyati, medeniyiti, folklori, til tetqiqati sahesidiki tonulghan we Uyghurlar teripidin yüksek hörmetke sazawer bolup, Uyghur milliy kimliki, milliy medeniyet kimlikini tikleshning bashlamchiliri bolghan bir qatar Uyghur alimliri, ziyaliyliri, tetqiqatchiliri, edibliri arqimu-arqidin tutqun qilindi.

Bu waqitta gaw bo özige étiraz bildüridighan kishilerning hemmisi yoqaldi dep oylighan we aridin birer ay ötmestin “Türkiy tillar diwani‛ning aptori we uning maziri heqqidiki guman we oylinishlar” namidiki maqalisini élan qilip özining kimlikini ashkarilighan.

wikipedia.org

U, opaldiki mazarning mehmud kashgheriy maziri ikenlikini polattek delil bilen teminligen “Hezreti mollam maziri tezkirisi” we 1836-yili molla sadiq shah ela oghli namidiki zatning “Mesnewiy shirif” namliq kitabning bir qolyazmisini mazargha wexpe qilip bérishi munasiwiti bilen pütülgen wexpe namini yalghan'gha chiqirishqa urunidu. Buning üchün gaw bo zamanimiz türkologiye ilmining péshwaliridin türkiyelik proféssor ahmet bijan erjilasun (ahmet bichan erchilasun) ependi teripidin teyyarlan'ghan “Türkiy tillar diwani” terjimisining kirish sözidiki bir jümlini qismen özgertip mundaq yazidu: “Eger bu höjjet rast bolsa, undaqta bu höjjet qeshqer wilayiti opal azigh kentidiki hezriti mollam mazirining mehmud kashgheriyning maziri ikenlikining eng küchlük ispatidur”. Buning bilen u barliq gumanlirining emeliyette erjilasun ependining ilmiy tehlillirini burmilash we ret tertipini özgertish arqiliq barliqqa keltürgenlikini yoshuralmay qalidu. Uning, maqaliside 2 qétim tilgha élin'ghan qutluq shewqi ismini bir-biridin perqliq yazghanliqi, Uyghurlargha tonush memtili tewpiqning ismini peqetla “Memmet” dep ötüp kétishige qarap, maqalisini uning özi yazmighanliqinimu, hetta teyyarlatqanliqinimu tesewwur qilish mumkin.

Ilim igisi qiyapitige kiriwalghan siyasetchi gaw boning 25 yil dawamlashqan suyiqest sinariyesining Uyghurlargha qanchilik ziyan élip kelgenliki, qanchilighan ziyaliylarning naheq türmilerge tashlinishigha hetta hayatidin waqitsiz ayrilishigha sewebchi bolghanliqi éniq. Gaw bo we bashqilar teshebbus qilghan mehmud kashigheriyning maziri we uning kimlikini inkar qilish arqiliq Uyghurlarni öz milliy tarixini untushqa, milliy medeniyitidin iptixarlinish we öz milliy kimlikini rawajlandurush rohini yoqitishqa, uning ornigha “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi”, “Jungxu'a medeniyiti” éngini tiklesh we kücheytishke mejburlash tekliplirini qobul qilghan xitay hökümiti, buni nöwette emelge ashuridighan muhim siyasitige aylandurdi. Xitay hökümiti bu siyasitini ene shu gaw bo közetken we idiyesini chüshen'gen filologiye instituti we bashqa orunlardiki muddetsiz we uzun yilliq türme jazalirigha mehkum qilin'ghan rahile dawut, arslan abdulla, gheyretjan osman we yüzligen Uyghur ziyaliylirini tutqun qilip jazalash bilen teng qedemde élip bardi. U künimizde bu zorawanliqini téximu kücheytmekte.

Xitay hökümitining yéqindin béri dunya jama'etchilikining közini boyap, Uyghurlargha köngül bölüwatqanliqini körsitish üchün oynawatqan her xil oyunliri Uyghur medeniyitige hesse qoshqan meshhur shexslerge qiliwatqan ziyankeshlikliri we irqiy qirghinchiliqini yoshuralmaydu. Herqandaq zorawan küch jismi “Kashgheriy” ismi bilen menggülük mujessem bolup ketken alim mehmud kashgheriyni öz milliti Uyghurdin hergiz ayriyalmaydu.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.