Uyghur mejburiy emgikini yoshurushtiki xitayche saxtapezlik

Mekit nahiyesi yuqiri derijilik partiye organliridin köchet tikish heqqide yolyoruq tapshurup alghandin kéyin, yézidin 50 neper “Ixtiyari emgekchi” ni teshkillep, qumluqta 10 künlük köchet tikish pa'aliyiti ötküzgen. 2021-Yili 17-mart.

Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqigha da'ir türlük pakitlarning ashkarilinishigha egiship, mejburiy emgek mesilisimu Uyghur irqiy qirghinchiliqining muhim terkibiy qismi süpitide xelq'arada küchlük diqqet qozghighan mesililerning biri bolup qaldi. Bolupmu amérika we yawropa qatarliq gherb döletliri bu mesilisige alahide diqqitini aghdurdi. Chünki mejburiy emgek mesilisi dunya miqyasida yéngi peyda bolghan mesile bolmastin, bu mesile birinchi we ikkinchi dunya urushi mezgilide ghayet zor sandiki kishilerning ölüp kétishige seweb bolghan. Shundaqla “Yehudiylar chong qirghinchiliqi” dek insaniyetke qarshi jinayetler bilen baghlan'ghan chong ish idi. 1933-Yili gérmaniye natsistliri hakimiyetke olturghandin kéyin, yehudiylarni yétim qaldurush, qul ishchi qilish, japaliq muhitta éghir jismaniy emgekke sélish qatarliq jinayetlerni ötküzgen. Bolupmu, mejburiy emgek yaki qul emgek lagér sistémisini yürgüzüshtiki halqiliq amil bolup qalghan. Ziyankeshlikke uchrighuchilar da'im ozuqluq yétishmeslik, hérip-charchash, muwapiq kiyim yaki turmush mulazimetliri yoq bolghan shara'itta qul qilin'ghan. Ularning awazigha qulaq salidighan, dertlirige derman bolidighan, qiyinchiliqlirini hel qilidighan héchqandaq yer bolmighan. Ularning ish qilghudek madari barliri gérmaniyening dölet karxanilirida qul ishchi qilin'ghan. Emgek küchidin ayrilghanliri bolsa qoghliwétilgen, öltürüwétilgen we tashliwétilgen. Gerche ikkinchi dunya urushidin kéyin xelq'ara jem'iyet bu jinayetlerni “Qayta tekrarlanmaydu!” dep wede bergen bolsimu, emma 21-esirde bu jinayetler Uyghurlar üstide qayta tekrarlinipla qalmastin, belki xitay teripidin bu jinayetler saxtipezlik bilen yoshurulmaqta.

30-Aprél amérika emgek ministirliqining xelq'araliq ishlar boyiche mu'awin yaremchi bashliqi té'a li (Thea Lee) dölet mejlisining ispat anglash yighinida, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki musteqil kishilik hoquq tekshürüshining eslidinla qanunsiz bolghini seweblik, alaqidar xelq'araliq shirketlerni Uyghur rayonidin chékinishke chaqirdi. Mezkur ispat anglash yighinida yene amérika dölet mejlisining ezasi, xitay ishliri ijra'iye komitéti re'isi kris simis (Chris Smith) mu xitayning üchinchi terep musteqil teptish qilish mesilisi heqqide ispat anglash yighini ötküzgen. Kris simis (Chris Smith) sözide, nurghunlighan karxanilarning xitay bilen til biriktürgenlikining qil sighmas heqiqet ikenlikini otturigha qoyghan.

Bu ish xelq'ara uchur wastilirida tarqalghandin etisila, yeni 1-may küni xitaymu derhal özining “Közetküchiler” torida “Amérika yene shinjanggha alaqidar yalghanlarni oydurup, chet el karxanilirini xitaydin chékinishini telep qilmaqta” namliq obzorni élan qilip, amérikaning atalmish “Yalghanchiliqi” ni tenqid qilghan. Xitayning mezkur obzorida Uyghur élida mejburiy emgek mesilisining esla mewjut emesliki, chünki xelq'araliq karxanilar köp qétim “Musteqil tekshürüsh élip bérip, mejburiy emgekning yalghanliqini ispatlighan” liqini, amérikaning qesten mejburiy emgek mesilini kötürüp chiqip, Uyghur rayonida mejburiy ishsizlashturush we namratlashturushni keltürüp chiqarmaqchi ikenlikidek mezmunlar bayan qilin'ghan.

Undaqta, biz Uyghur mejburiy emgikining zadi mewjut yaki emeslikige Uyghurlarning közide bir qarap baqayli.

wlt.xinjiang.gov.cn

Mejburiy emgek (yeni Uyghur tilidiki hashar) mesilisi emeliyette xitayda 1950-yillardin buyan izchil mewjut bolup kelgen. Emma xitay ölkiliride 2004-yilliridin buyan atalmish déhqanlargha qaritilghan “Mejburiyet emgiki” omumyüzlük emeldin qaldurulghan bolsimu, emma Uyghur diyarida izchil dawam qilghan. 2017-Yili féwralda shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkom ishxanisi, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti ishxanisi uqturush chiqirip, “Pütün shinjang da'iriside yéza mejburiyet emgikini omumyüzlük emeldin qaldurghan” liqini jakarlighan. Bu seweblik 2017-yilidin buyan Uyghurlar mejburiy emgektin pütünley azad bolmighanliqi éniq. Chünki, bu mezgilde Uyghurlar omumyüzlük lagérlargha qamilish, öy-makanliridin ayrilip, yaqa-yurtlargha kolléktip köchürülüsh, xitay ölkilirige yötkilish, xitay karxanilirida qul ishchi bolush qatarliq qismetlerni bashtin kechürüshni bashlighanidi. Gep bu yerge kelgende kallimizgha tebi'iyla xitay “Pütkül shinjangda mejburiyet emgikini bikar qilghan” tursa, Uyghur mejburiy emgiki yene néme üchün we qandaq yüz béridu, dégen so'al kélishi mumkin. Derweqe, xitay mejburiy emgekni bikar qilghan bolsimu, emma Uyghurlarni mejburiy emgekke sélishni bikar qilghini yoq! eksiche, “Ixtiyari emgek guruppisi (志愿者服务团队)”, “Ishlesh arqiliq yardemge érishish (以工代赈)” qatarliq bashqiche namlarda dawamliq mewjut bolup kelmekte.

Bu yerde tilgha élin'ghan “Ixtiyari emgek guruppisi (志愿者服务团队)” bolsa, bingtu'enning “Gherbiy rayon pilani” namida Uyghur diyarigha köchürüp kelgen xitay yashliri teripidin qurulghan we Uyghur déhqanlirini ixtiyari emgek namida heqsiz emgekke teshkilleydighan orunni körsitidiken. Bundaq orunlar 2017-yilila 781 ge yetken bolup, “Ixtiyari emgekchiler” ning Sani 700 minggha Yetken. Belki bügün bu san téximu köp bolushi mumkin.

wlt.xinjiang.gov.cn

“Ixtiyari emgek” pütünley heqsiz emgek bolup, xitay bu xildiki Uyghurlarni qul ishchi qilish jinayitini yépish üchün, saxtipezlik bilen türlük teshwiqatlarni élip barghan. Emma bu teshwiqatlarni estayidil közetsekla, xitayning saxtipezlikini bayqash nahayiti asan. Misalgha alsaq, Shinjang Uyghur aptonom rayonluq medeniyet we sayahet nazaritining organ tor bétide 2021-yili 17-mart bésilghan bir xewiride, mekit nahiyesi yuqiri derijilik partiye organliridin köchet tikish heqqide yolyoruq tapshurup alghandin kéyin, yézidin 50 neper “Ixtiyari emgekchi” ni teshkillep, qumluqta 10 künlük köchet tikish pa'aliyiti ötküzgen. “Ixtiyari emgekchi” lerning yétip-qopushi üchün 3 dane dala öyi sowghat qilghan. Mezkur xewer qarimaqqa bu xil “Kishilerning pida'iyliq rohi” din tesirlendürüsh küchige ige. Xewerde bérilgen sürette, bu “Pida'iylar” ning Uyghur déhqanliri ikenliki, qumluqta 10 kün turup, heqsiz köchet tikish xizmiti qilghanliqigha nezer salsaqla, mesilining pida'iyliq emes, belki Uyghurlarni qul ishchi qilish bilen baghlan'ghanliqini asanla bayqiyalaymiz.

Xitay hökümiti xitay miqyasidiki namratlargha “Ishlesh arqiliq yardemge érishish” (以工代赈) meblighining 90 pirsentidin köprekini(aqsu, qeshqer, xoten, qizilsuni öz ichige alghan) heddidin ziyade éghir namrat rayonlargha sélishni qarar qilghan. Bu xil meblegh peqet namrat rayonlarning asasiy eslihe qurulushlirini élip bérishta, namratlarni ishlitish we ulargha muwapiq heq bérishke ishlitilidu.

Xitay Uyghur diyaridiki namratlarni 2014-yili omumyüzlük tekshürüp éniqlap chiqqan bolup, Uyghur nopusi eng köp olturaqlashqan xoten, qeshqer, aqsu we qizilsu qatarliq bir oblast we üch wilayetni Uyghur rayonidiki heddidin ziyade namrat rayonlar dep békitken. Bizge melum bolghinidek, yuqiriqi oblast we wilayetlerde asasen Uyghur nopusi olturaqlashqan. Shu waqittiki istatistikida bu jaylarda 2 milyon 677 ming namrat xelq barliqi we bu namratlar pütkül Uyghur diyaridiki namratlar sanining ottura hésab bilen 80 pirsentidin köprekini teshkil qilidighanliqi körsitilgen. Démek, yuqiriqi “Ishlesh arqiliq yardemge érishish” meblighi arqiliq élip bérilidighan qurulush türliride ishlemchilikke sélinidighanlarning Uyghur diyarining eng namrat xelqi bolghan Uyghurlar ikenliki tebi'iy. Xitayning bu heqtiki uchurliridin qarighanda, bu xil meblegh bilen élip bérilghan qurulushlarda xizmet qilghanlargha, mezkur mebleghning on yaki onbesh pirsenti ma'ash qilip bérilidighanliqi békitilgen. Lékin bu ish heqqining Uyghur ishlemchilirige toluq emeliyleshtürülgenmu yoq, bunisi namelum. Emma xitay uchur wastilirida ashkara bérilgen munasiwetlik xewerlerdin qarighanda, mezkur türlerde xizmet qiliwatqan Uyghurlarning érishken ish heqqining xitay ölkiliride oxshash türde xizmet qiliwatqan xitay déhqanlirining ish heqqidin xélila töwen ikenliki ashkara.

ts.cn

Misalgha alsaq, 2018-yili xoten wilayitining kériye nahiyiside 50 ming mo yerde Üzümchilik bazisi Berpa qilish üchün 59 milyon 100 yüen “Ishlesh arqiliq yardemge érishish)” meblighi sélin'ghan. Mezkur bazining qurulushi bir yilda tamamlan'ghan. Xoten wilayiti kériye nahiyesidiki 900 din köp namrat Uyghur a'ilige “Ishlesh arqiliq yardemge érishish)” meblighidin 6 milyon 431 ming 900 yüen ish heqqi süpitide bölüp bérilgen.

Qarimaqqa közni qamashturidighan bu sanlarni hésablap baqqinimizda, bu puldin her bir Uyghur a'ilisi érishken ish heqqi aranla 7146 yüen. Yeni bu pulni 12 aygha sundurghinimizda, mezkur qurulushta bir yil xizmet qilghan Uyghurlarning ayliq otturiche kirimi hetta 600 yüendinmu töwen bolghan. Téximu muhimi, üzümzarliq berpa qilin'ghan 50 ming yer bolsa teklimakan qumluqigha jaylashqan bolup, adettiki térilghu yerlerdin perqliq bolghan qumluqta bunche chong üzümzarliq berpa qilishqa elwette, zor jismaniy küch serp qilin'ghan. Échinarliqi shuki, bu Uyghurlarning eng éghir we japaliq bolghan jismaniy emgekke sélinip turupmu, yilliq otturiche kirimining pütkül xitaydiki arxipi turghuzulghan namrat kishilerningkidin xélila töwen bolishidur. Yeni, xitay hökümiti 2019-yili xitaydiki arxipi turghuzulghan namratlarning otturiche yilliq kirimining 9808 yüen bolghanliqining élan qilghanidi. Emma del mushu 2019-yili teklimakanda 50 ming mo yerge üzümzarliq berpa qilish üchün bir yil ishlitilgen kériye Uyghurlirining yilliq kirimi aranla 7146 yüen bolghan.

Yuqirida misal qilin'ghan delillerdin shunisi éniqki, Uyghurlar xitay teripidin erzan emgek küchi qilip ishlitilipla qalmastin, belki “Ixtiyari emgek” namida qul ishchiliqqa sélin'ghan. Hetta bu xil qul ishchiliqqa sélin'ghan Uyghurlar künlep, aylap öylirige qayturulmay, japaliq we éghir bolghan jismaniy emgekke sélin'ghan. Lékin xitay bu qilmishlirini siyasiy teshwiqat wasitiliri arqiliq saxtipezlik bilen perdazlap, Uyghurlar we dunyaning közini boyimaqta. Bu nuqtidin qarighanda, xitay uchur wasitiliridiki Uyghurlargha da'ir xewerlerning arqa körünüshliri üstide estayidil izdinish we xitay jinayetlirining yip uchini inchikilik bilen tépip chiqip, xitayning saxtipez teshwiqatlirining esli yüzini échip tashlash, nöwettiki weziyette Uyghurlar üchün muhim zörüriyet hésablinidu.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.