“пәләстин қирғинчилиқи” раст, “уйғур ирқий қирғинчилиқи” ялғанму?

Амистердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.02.27
Linda Thomas-Greenfield-un Америка қошма иштатлириниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида даимий турушлуқ вәкили линда томас гренфелд (Linda Thomas-Greenfield) хәвпсизлик кеңишидә аваз бериватқан көрүнүш. 2024-Йили 2-айниң 20-күни, ню-йорк
news.un.org

Хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ җинайәтлирини испатлайдиған түрлүк пакитлар дөвилинип турған болсиму, әмма хитай буни изчил рәт қилип кәлмәктә. Хитай һөкүмити бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң уйғур елиға берип тәкшүрүш елип беришиға қошулған болсиму, лекин бу тәкшүрүш йәнила хитай рухсәт қилған даирисидә елип берилип, хәлқараниң қаттиқ наразилиқини кәлтүрүп чиқарған иди. Ақивәттә, мәзкуз тәкшүрүш һәққидики доклатниң елан қилиниши, хитайниң тосқунлуқи билән толиму узунға созулғаниди. Ахири б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң сабиқ рәиси мишел бачелет истепа бериштин бир күн бурун, мәзкур доклат елан қилинди. Доклатта гәрчә “ирқий қирғинчилиқ” аталғуси тилға елинмиған, бәлки “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүргән болуши мумкин” дегән мүҗмәл ибарә қоллинилған болсиму, бу доклат йәнила хәлқарада күчлүк диққәт тартқаниди.

Бәзи кишиләрниң иҗтимаий таратқу суписи X тики язмисиниң екран кәсмиси.
Бәзи кишиләрниң иҗтимаий таратқу суписи X тики язмисиниң екран кәсмиси.
X/@screenshot

2023-Йили өктәбирдә хамасниң исраилийәгә һуҗум қилиши билән пәләстин-исраилийә тоқунуши йүз бәрди. Бу тоқунуш билән тәң хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини инкар қилишиға йеңи пурсәтләр яритилди. Бу мәсилә һәтта нөвәттә тәрәққий қилип, “уйғур ирқий қирғинчилиқи ғәрб дөләтлириниң хитайниң тәрәққиятини тосуш үчүн ойдуруп чиқарған ялғанчилиқи” дәп тәшвиқ қилинидиған дәриҗигә йәтти.

Мана әмди бир қисим хитайпәрәс чәт әлликләр хитайниң бу тәшвиқатиға аваз қошуш билән биргә, хитайпәрәс болмиған чәт әлликләрму пәләстин мәсилисидә ғәрбниң позитсийәсини күчлүк тәнқид қилишқа башлиди. Бу һадисә әлвәттә хитай үчүн өзини давамлиқ ақлашниң яхши пурситини һазирлап бәрди, дейишкә болиду.

Дәрвәқә, хитай бундақ пурсәтләрниң бириниму қолдин бәрмәй, өз тәшвиқатини күчәп қилмақта. Мисал үчүн ейтсақ, хитай тәрәп 20-феврал б д т да елип берилған “ғәззәдә уруш тохтитиш инсанпәрвәрлик лайиһәси” һәққидики муназиридә, американиң бу лайиһәни рәт қилғанлиқини “ирқий қирғинчилиққа йешил чирағ яндурғанлиқ” дәп әйиблиди. Әмәлийәттә американиң алҗирийә тәрипидин б д т ға сунулған “ғәззәдә уруш тохтитиш инсанпәрвәрлик лайиһәси” гә қарши чиқиштики сәвәби, ғәззәдә урушниң давамлишишини үмид қилғанлиқтин әмәс иди. Америка әмәлийәттә алҗирийәниң “уруш тохтитиш инсанпәрвәрлик лайиһәси” ниң уруш тохтитишта үнүми болмайла қалмай, бәлки гөрүгә елинғанларниң бихәтәрлики вә ғәззәдики вәзийәтниң техиму яманлишип кетишини кәлтүрүп чиқиридиғанлиқи сәвәблик бу лайиһәгә қарши турғанлиқини оттуриға қойған иди. Йәнә келип америка мәзкур лайиһәниң орнини алалайдиған, гөрүгә елинғанларниң қоюп берилиши билән биргә, ғәззәдә тинчлиқ вә бихәтәрликни барлиққа кәлтүридиған йеңи бир лайиһәни оттуриға қойидиғанлиқиниму билдүргән.

Америка қошма иштатлириниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида даимий турушлуқ вәкили линда томас гренфелд (Linda Thomas-Greenfield) аваз бериватқан көрүнүш. 2024-Йили 2-айниң 20-күни, ню-йорк
Америка қошма иштатлириниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатида даимий турушлуқ вәкили линда томас гренфелд (Linda Thomas-Greenfield) аваз бериватқан көрүнүш. 2024-Йили 2-айниң 20-күни, ню-йорк
news.un.org/screenshot

https://news.un.org/zh/story/2024/02/1126792 Мәнбә:

Һалбуки, хитай американиң мәзкур лайиһәни рәт қилиш сәвәблирини тилға алмастин, бәлки американи бу лайиһәгә қарши чиқип, “пәләстиндики ирқий қирғинчилиққа көз юмғучи дөләт” дәп тәшвиқ қилишқа башлиған. Техиму күлкилик йери шуки, хитай пәләстин билән исраилийә арисидики тоқунуштин пайдилинип, пәләстин вә уйғур мәсилисини селиштуруп тәшвиқ қилиш вә бу арқилиқ өзиниң ирқий қирғинчилиқ җинайитини йоқ қилишниң койиға чүшкән.

Демәк, хитай һөкүмити нөвәттә ғәззәдики хәлқараға ашкарилиништа һечқандақ тосқунлуққа учримиған һәм учримайдиған паҗиәләр билән, уйғур елида йүз бериватқан йепиқ һаләттики, һечқандақ ахбарат васитилири яки б д т тәкшүрүш өмикиниңму әркин тәкшүрүш елип беришиғиму йол қоюлмиған ирқий қирғинчилиқни селиштуруп, өзини һәқлиқ көрситишкә урунмақта.

Һалбуки, уйғур ирқий қирғинчилиқида өлтүрүлгән уйғурларниң сани вә җәсәтлирини уйғур хәлқиниң хәлқараға ашкарилаш имканлири йоқ! хитай тәрипидин чеқиветилгән өйлириниң орниға йеңи өйләр селинип, хитай пуқралириниң көчүрүп келинип, олтурақлаштурулғанлиқини яки завут, карханиларниң қурулғинини ашкарилашқа қудрити йоқ! өйлири чеқиветилгән уйғурларниң яқа юртларға паливетилгәнликини дуняға аңлитиш һоқуқи йоқ! ата-анилири хитай карханилириға, хитай өлкилиригә палинип, тирик йетим қалған уйғур пәрзәнтлириниң ятақлиқ мәктәпләрдә қандақ қисмәтләрни баштин кәчүрүватқанлиқини ечип ташлайдиған шараит уйғурда йоқ! уйғур деһқанлириниң терилғу йәрлирини тартивелип, уларни “йезилардики ешинча әмгәк күчи” гә айландуруп қойғанлиқини, “ишсиз” лаштурулған уйғур деһқанлирини “йөткәп ишқа орунлаштуруп, намратлиқтин қутулдуруш” намида хитай өлкилиридә “мусапир ишләмчи” болушқа мәҗбурлиғанлиқини ашкарилаш мумкинчилики йоқ! уйғурларниң өз вәтинидә аз санлиқ атилип кәмситилгәнликини, “уйғур аптоном райони” дәп аталған өз туприқида, уйғурларға мәнсуп бир парчә тупрақму қалдуруп қоюлмиғанлиқиға қаршилиқ билдүргүдәк күчи йоқ! бу йәрдә пәләстинликләрниң бешиға кәлгән паҗиәләр билән уйғурлар дуч кәлгән ирқий қирғинчилиқни селиштурушниң қилчә әһмийити йоқ, әлвәттә. Әгәр селиштуруш тоғра кәлсә, хитай алди билән уйғурларниң әркин пикир қилиш һәқлирини капаләткә игә қилиши, хәлқараниң уйғур ирқий қирғинчилиқини тосалғусиз тәкшүрүп, һәқиқәтни оттуриға чиқиришиға шараит һазирлиши, уйғурларниң тәңсизликкә учриғанда өзини қоғдиялиши үчүн қолиға қорал берәлиши, уйғурларни биңтүәндин ибарәт қораллиқ вә қанунсиз бир һәрбий органниң назаритидин пүтүнләй азад қилиши керәк. Чүнки һәқсизликкә учриғанда һакимийәткә қарши қораллиқ һәрикәт қилишниң террорлуқ әмәсликини хитай өзи етирап қилған. Һалбуки, уйғурларда “хамас” лар йоқ, әксичә хитайниң қораллиқ күчи “биңтүән” бар! пәләстиндә “биңтүән” йоқ, бәлки исраилийәгә қаршилиқ көрситәләйдиған “хамас” бар! пәләстинниң қаршилиқ һәрикәтлирини қоллайдиған, иқтисадий ярдәм беридиған дөләтләр вә күчләр күрмиң! уйғурлар ярдәмсиз һәм һечқандақ қоллаш болмиған әһвал астида, бир әсиргә йеқин мустәмликә вә ирқий қирғинчилиққа қарши әркинлик үчүн күрәш қилип кәлмәктә!

Ваһаләнки, хитай пәләстинниң мустәқиллиқини ағзи йиртилғучә қоллаватиду, һәтта “хамас” ниң һәрикитини “террорлуқ әмәс” бәлки “мустәмликә қилинған хәлқниң һәқлиқ қаршилиқи” дәп һәқләштүрүватиду.

Әлҗәзирә қанилиниң екран кәсмиси
Әлҗәзирә қанилиниң екран кәсмиси
chinese.aljazeera.net/screenshot

Мәнбә: Әлҗәзирә қанили хитайчә тор бекити

Йеқинда голландийәниң дәнһах шәһиригә җайлашқан хәлқара сот (ICJ) та исраилийәниң пәләстинни бесивалғанлиқиға даир испат аңлаш йиғинида, хитай һөкүмити “қораллиқ қаршилиқ-бесивелинған земиндики йәрлик хәлқиниң қануний һәққи, ‛хамас‚ террорлуқ тәшкилати әмәс! ” деди. Ундақта, аптономийә һәққи беришни келишип, бу һәқләр әмәлийләшмигәндә, уйғурларниң қуруқ қол қаршилиқ көрситилиши қандақ болуп “террорлуқ” болуп қалди?

Демәк, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини ялған көрситиш үчүн, пәләстин мәсилисини көтүрүп чиқиши реаллиққа уйғун болмиған сахтилиқтур. Пәләстинликләр билән уйғурлар дуч келиватқан қисмәтләр пәрқлиқ қисмәтләр болуп, пәләстин мәсилисини көз билән көрүш, берип тәкшүрүш, ениқлаш мумкинчилики болған паҗиәдур; һалбуки, уйғур ирқий қирғинчилиқи пәрдә арқисида йүргүзүливатқан, хитай һакимийити вә хәлқиниң ортақ һәмкарлиқида пәрдазланған, пүткүл җәмийәт вә һәр бир шәхс юқири техникилиқ назарәт астиға киргүзүлгән, һәқиқәтни сөзләш имканлири пүтүнләй йоқалған бир тупрақта елип бериливатқан қирғинчилиқтур. Бу қирғинчилиқ гоя бир топ лүкчәкләрниң қаттиқ зораванлиқиға учраватқан гас вә гача бир адәмниң “қутқузуңлар! ” дәп чақиралмай азаблинишиға, һәтта һәқиқәтни ейталмай, җинайәтчини җазалашқа имкансиз қалғиниға охшайду. Әмәлийәттә бу қирғинчилиқ һәм узунға созулидиған, һәм башқиларни ишәндүрүш асан болмиған, лекин кәлтүрүп чиқиридиған ақивити тарихтин буян йүз бәргән һәрқандақ ирқий қирғинчилиқлардин көп еғир вә вәһший болған қирғинчилиқтур. Болупму бүгүнкидәк дуня икки қутупқа айрилип, хәлқара мәсилә демократийә билән мустәбитлик арисидики идеологийәлик тоқунушқа айланғанда, демократик еқимға қарши болған яки өчмәнлик билән қарайдиған һәрқандақ дөләт яки күчләр, әлвәттә уйғур ирқий қирғинчилиқиниң йүз бериватқанлиқини инкар қилидиған еқимға айлиниши мумкин. Техиму муһими, хитайниң бу вәзийәттә “пәләстин қирғинчилиқи” арқилиқ, “уйғур ирқий қирғинчилиқи” ни ялғанға чиқириш үчүн қолидин келидиған һәрқандақ рәзил һәрикәтләрдә болуши муқәррәр!

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.