Qeshqer xitayning “Qizil medeniyet arqiliq ozuqlandurush” zorawanliqigha hergizmu yem bolmaydu!

Xitay bashqurushidiki “Péng bey” torining 14-séntebirdiki xewirige qarighanda, xitay kompartiyesining birinchi chong xatire sariyi bolghan “Esli meqset ponkiti (初心驿站) ” ning qeshqerde resmiy échilghanliqi xewer qilin'ghan. Xewerge qarighanda, mezkur ponkitini shangxeylikler “Shinjanggha yardem” pilanidiki “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” türige asasen qurup chiqqan. Shundaqla bu ponkitni “Esli meqset ponkiti” dep atashta, xitay kompartiyesining berpa bolghan yéri bolghan shangxeydin kelgenler qurghanliqi üchün, uninggha “Esli meqset ponkiti” dep nam bérilgenliki sherhlen'gen. Mezkur ponkitning wezipisini qizil teshwiqat élip bérish, “Qizil hékaye” (红色故事) we “Qizil gén” (红色基因) ni qeshqer Uyghurlirining qan-qénigha singdürüwétish ikenliki yézilghan.

Derweqe, xitay kompartiyesi 1921-yili iyulda shangxeyde qurulghan. “Xitay kompartiyesining yüz yilliq tarixi” Namliq eserde xitay kompartiyesining esli meqsitining kommunizm ghayisini emelge ashurush bolghanliqi tilgha élin'ghan. Kommunizm ghayisining néme ikenlikini bilmeydighan kishiler köp bolmisa kérek. Xuddi “Kommunistik partiye xitabnamisi” de déyilgendek, uning axirqi meqsiti pütün dunyada kommunistlardin bashqa hökümranlarni yoqitishtur! bu nuqtidin qarighinimizda, qeshqerde qurulghan “Esli meqset ponkiti” ning nishanimu, qeshqer Uyghurlirini xitay kompartiyesining “Kommunizm ghayisini emelge ashurush” sépige sörep kirish bolghanliqini chüshinish mumkin.

Uyghurlarning qelbidiki ezizane qeshqer-Uyghur medeniyitining gül tajidur. Qeshqerning xelq'arada “Yipek yolidiki merwayit” deydighan güzel namimu bar. Qeshqer-Uyghur medeniyitining merkizi, shundaqla ottura asiyada qed kötürüp turghan nurluq abide. Uyghur tarixidiki wekillik xaraktérge ige bolghan ikki parche dunyawi dangliq eser “Qutadghubilik” bilen “Türki tillar diwani” mu qeshqerde wujudqa kelgen. Qeshqerdiki mol medeniyet muhitida barliqqa kelgen bu eserler, sherq we gherb medeniyetlirining jewherlirini yerlik Uyghur-türk medeniyitige yughurup, özige chongqur mujessemleshtürgen. Bu ikki büyük eserning mu'ellipliri bolghan mehmud qeshqeri bilen yüsüp xas hajip qeshqerde ösüp yétilgen, shundaqla öz eserlirining asasiy idiyesini qeshqerde shekillendürgen؛ axirqi hayatini qeshqerde yashighan hemde wapatidin kéyin qeshqerge depne qilin'ghan.

Uyghur medeniyitining köp qatlamliq pewqul'adde mezmuni we ichki mahiyitini peqet qeshqerning tarixi we medeniyiti arqiliqla chongqur chüshen'gili bolidu. Qeshqer medeniyetke toyun'ghan qedimiy bir sheher bolup, qedimdin tartip bu yerge chongqur yiltiz tartqan Uyghur medeniyiti, öz etrapidiki hindi budda medeniyiti, islam medeniyiti we yunan medeniyitining jewherliridin ozuq élip, özige xas puraqqa we janliq hayatiy küchke ige bolghan.

Qeshqerdin ibaret mushundaq qedimiy bir tupraqta, xitay hökümiti yéqinqi nechche on yildin buyan Uyghurlarning medeniyet iznalirini bu qedimiy tupraqtin üzül-késil yoqitish üchün zor küch bilen tiriship keldi. Eslide qeshqer wilayiti taki 2010-yillarghiche Uyghur nopusi 96 pirsenttin yuqiri nisbetni igileydighan we Uyghurlar zich olturaqlashqan makan bolushtek halitini saqlap kelgen. Hetta xitaymu “Qeshqerge kelmigenler, shinjanggha kelgen hésablanmaydu” déyiship, qeshqerning Uyghurlarning medeniyet we tarixidiki muhim ornini jezmleshtürgen. Qeshqerge “Sayahetke kelgen” xitaylarningmu Uyghur medeniyiti bilen xitaylar arisidiki asman-zémin perqni öz közi bilen körgendin kéyin, özlirini xuddi chet elge kélip qalghandek hés qilidighanliqlirimu héchkimge sir emes. Shundaq bolghachqimu xitay hökümiti yillardin buyan qeshqerning Uyghur medeniyitining merkizi we ochiqi bolushtek alahidilikini yoqitishqa؛ Uyghur nopusining qeshqerde mutleq üstünlükni igilishidek nopus ewzellikini buzup tashlashqa؛ shundaqla qeshqerning Uyghurlarning milliy we diniy chüshenchiliridiki tüwrüklük ornini pachaqlap tashlashqa urunup keldi. Xitay bu rezil gherizige yétish üchün qeshqerde élip barghan buzghunchiliqliri az emes, elwette!

 Atalmish “Shinjanggha yardem” namida qeshqer qedimiy shehirini chéqip tashlash, qeshqer chong bazirini özgertish, qeshqerdiki qedimiy öy-imaretler, meschitlerni chéqish yaki özgertish qatarliq türlük heriketlirining nishani qeshqerning tereqqiyatigha yardem bérish emes, belki xitaylarning buningdin kéyin “Qeshqerde özini chet elliktek hés qilmaydighan bolush” ini nishan qilip élip bérilghandur.

Emeliyette xitayning qeshqerde yéngidin qurghan “Esli meqset ponkiti” ni, xuddi xitayning uningdin awwalqi Uyghur medeniyet iznaliri yoqitish urunushlirining dawami dep qarashqa bolidu. Emma bu qétimqi heriketning nishani qeshqerdiki medeniyet mirasliri emes, belki qeshqerdiki yerlik Uyghurlarning idiyesini özgertish bolghanliqi éniq. Yeni qeshqerdiki yerlik Uyghurlarni xitaylashturush, dinsizlashturush, Uyghurluq kimlikidin waz kechtürüsh we aqiwette qeshqerni Uyghurlardin üzül-késil ayriwétish! shuni untup qalmasliqi kérekki, bir milletning medeniyiti bir-ikki künde yaki bir-ikki yilda emes, belki uzaq tarixiy tereqqiyat dawamida shekillinidu we rawajlinidu. Melum bir rayonda shekillen'gen qoyuq yerlik we milliy alahidiliklerge toyun'ghan medeniyetning özini qoghdash we yat medeniyetlerning zeretlishige bolghan inkasi intayin küchlük bolidu. Uyghurlarning uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida shekillendürgen özige xas milliy medeniyiti meyli mezmun yaki shekil jehettin bolmisun, xitayning ottura tüzlenglik medeniyitidin tüptin perqlinidighan medeniyettur. Uyghurlarning milliy medeniyiti ular üchün öz milliy kimliki we mewjutluqini saqlashtiki eng muhim amil hésablinidu. Mushundaq bir ehwalda, xitayning dölet küchini ishqa sélip Uyghurlarning medeniyet miraslirigha buzghunchiliq qilishi, ulargha xitay kimlikini zorlap téngishi, hetta Uyghurlarni öz ana tilida sözlesh, öz yéziqini ishlitish, öz kimlikide yashash heqliridin mehrum qilip, ularning idiyesini qaytidin formatlap chiqmaqchi bolushi, tégi-tektidin alghanda artuqche urunush yaki “Uxlimay chüsh körüsh” tin bashqa nerse emes! chünki tarixta hökümranlarning zorluq küchi bilen besh-on yilda yoq qiliwételigen bir qedimiy medeniyetke da'ir örnek bolghan emes؛ elwette, insaniyet tarixida büyük medeniyetlerni yaratqan we chongqur izlarni qaldurghan milletlerning tajawuzchilar yaki basqunchilar teripidin besh-on yilda yoqitiwétilgen'ge da'irmu misallar uchrimaydu. Natsistlarning ikkinchi dunya urushida shunche zor küch bilen irqiy qirghinchiliq élip béripmu yehudiylarning hemmisini yoq qilalmighan؛ oxshashla stalinning ikkinchi dunya urushi mezgilide “Weten xa'ini” dégen qalpaq bilen qirim tatarliri, chéchen-én'gushlar we kafkazdiki bashqa yerlik milletlerni pütün millet gewdisi bilen jazalishi we sibiriyege sürgün qilishimu ularni yoq qilalmighan. Shundaqken, xitayning bügünki derijidin tashqiri dölet küchi we yuqiri téxnikiliq teqib sistémisigha tayinip Uyghurlarni we ularning medeniyitini yoq qiliwétimen déyishi, esla mumkin emes!

 [Mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]