Xitayning “Qara” si sürkiliwatqan qumuldiki tarixiy abidiler

Lapchuq qedimiy shehiri

Yéqinqi yillardin buyan xitay da'iriliri “Tengritagh tori” , “Shinjang géziti” qatarliq hökümet taratqulirida qumul bostanliqigha jaylashqan lapchuq, bariköl we ara türk qatarliq qedimiy yurtlardiki tarixiy yadikarliqlarni xitay menbelik medeniyetke baghlash arqiliq, Uyghur medeniyitining muhim terkibiy qismi bolghan qumul rayonining yerlik medeniyitige qara sürkimekte.

Bularning ichide qumulning éwirghol rayonigha jaylashqan lapchuq qedimiy shehiridiki qedimiy qebristanliq “Memliket boyiche alahide qoghdilidighan medeniyet yadikarliqi orni” dep royxetke élin'ghan. Xitay xewerliride bildürülüshiche, buningdin birqanche yillar burun qumuldiki lapchuq qedimiy qebristanliqida nechche onlighan qedimki qebre izliri bayqalghan. Xitay arxé'ologliri bu xil yantu yolluq qebriler we qebrilerde körülgen depne adetlirini héchqandaq pakit körsetmeyla “Ottura tüzlenglikke tewe medeniyet tesiri” ning ipadisi dep höküm chiqarghan. Xitay hökümet tarixchiliri yene lapchuq qedimiy shehirini tang sulalisi waqtida tesis qilin'ghan naji nahiyesining orni bolushi mumkin, dep biljirlighan. Xitay tarixchiliri yene lapchuq qebristanliqi heqqide adetlen'gen sepsetilirini bazargha sélip, eyni waqitta tang sulalisining naji nahiyesi tewelikini ünümlük bashqurush üchün, ottura tüzlengliktin bir türküm qelemdar, elemdarlarni ewetkenliki؛ ular ölgendin kéyin ottura tüzlengliktiki depne adetliri boyiche depne qilin'ghan bolushi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Qumulning qedimiy medeniyitige qilin'ghan yene pakitsiz biljirlash shuki, qumul tewesidin bayqalghanliqi ilgiri sürülgen atalmish xitayche xet oyulghan menggütash abidiliri “Xen sulalisi dewride gherbiy diyarda xitay tili we yéziqining omumlashqanliqining ispati bolalaydu” deydighan qara yumurning otturigha élip chiqilishidur. Xitay da'iriliri yene bariköl rayonidin ching sulalisi eskerlirige a'it bolghan herbiy bazining mukemmel izlirining bayqalghanliqi heqqidimu türlük xewer we filimlarni ishlep dawrang salmaqta.

2017-Yildin buyan xitay da'irilirining nurghun meblegh ajritip, “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir parchisi” dégen siyasiy teshwiqatni atalmish “Arxé'ologiyelik deliller” arqiliq ispatlashqa kirishkenliki bizge natonush emes. Xitay hökümiti bu jeryanda tarim wadisi we tengritagh étikidiki qeshqer, xoten, aqsu, lopnur, jéminey, nilqa, guchung qatarliq jaylardiki xarabilik we arxé'ologiyelik izlarni xitay menbelik tarixqa baghlash arqiliq, bu zéminlarda yashighan yerlik xelqler qurghan musteqil xanliqlarni inkar qilish we ularning Uyghurlar bilen bolghan tarixiy béghini üzüwétish yaki inkar qilishtek wasitilerni qollinip kelgen idi.

Arxé'ologiyelik qézilmilarning tewelikige höküm qilghanda, shu xil tarixiy yadikarliqqa munasiwetlik bolghan nurghun amillargha asasen texmin qilinidu yaki xulase chiqirilidu. Lapchuq qedimiy shehirini élip éytsaq, sheherning tang dewride bina qilin'ghanliqi köz qarishi eyni waqittiki tarixiy chinliq we ijtima'iy-kültürel amillarni nezerdin saqit qilghan asasta chiqirilghan yekündur. Shunga xitay da'irilirining bu xil köz qarishi put tirep turalmaydu. Eksiche lapchuq qedimiy shehiri xitay yilnamiliridiki tang sulalisi dewridin xéli burunqi dewrlerdila qedimki ottura asiya insan türkümliri pa'aliyet élip barghan zémin idi. Uning üstige “Lapchuq” sözimu xitay menbelik yer-jay nami bolmastin, belki qedimki tarimdiki yerlik xelqlerning tilidin kelgen atalghu bolup, tilshunas mirsultan osmanow bu sözning esli shekli “Napchuq” idi, dégen qarashni ilgiri sürgen. Uning qarishiche, Uyghur tilidiki tawushlarning almishish qanuniyiti boyiche xelq tilida “N” tawushining ornigha “L” tawushi almiship “Lapchuq” bolup özgergen. Bu maralbéshining qedimi nami bolghan “Barchuq” bilen bir türdiki yerlik toponomiyelik atalghudur. Mehmud kashigherining “Diwan lughet-tit türk” namliq qamus esiride qomul rayonidiki qedimiy yurtlardin “Elke”, “Napchuq” qatarliq yurtlarning isimliri uchraydu. Tarixiy xatiriler, tilshunasliq, toponomiye bilimliri we folklor hadisiliri qatarliq köp tereplerdin lapchuqning xitay tarixchiliri éytqinidek, tang sulalisi hökümdarliri bina qilghan sheher emes ikenlikini toluq inkar qilishqa yéterlik ilmiy pakit-ispatlar hem mewjut.

Meshhur arxé'olog awrél steyin (Aurel Stein) 1906-1908-yilliri qumul-turpandiki ékspéditsiye sepiride aratam we lapchuqtin ötken waqtida, u jaylardiki qedimki budda ibadetxaniliri we mazarlirining izlirini bayqighan idi. Awrél steyin yene firansiyelik tilshunas we xitayshunas pa'ul pélli'otning (Paul Pelliot) “Lapchuq” ning étimologiyesi üstide yéngi köz qarashlarni yoruqluqqa chiqarghanliqinimu tilgha alghan. Pa'ul pélli'otning körsitishiche, lapchuq shehirining xitayche matériyallarda naji dep xatirilen'gen jay ikenlikige qoshulghan, emma bu sheherning “Tangname” de xatirilen'gen miladiye 630-yili bina qilin'ghan tang sulalisining tarmaq aymiqi dégen qarashqa nisbeten tenqidiy pikrini bildürgen. Pélli'ot bu sheherning tang sulalisi teripidin emes, belki 6-esirde lop rayonigha jaylashqan pishamshan beglikidin köchüp kelgen xelqlerning qumulning gherbiy jenubi teweside berpa qilghan sheher ikenlikini otturigha qoyghan. U yene ilgiriligen halda “Lapchuq” sözining étimologiyesini tehlil qilip, “Lap” sözining pishamshanning yerlik tildiki atilishi “Lop” sözidin kelgenliki, andin türkiy tilidiki “Chuq” qoshumchisi qoshulup “Lapchuq” dégen yer namining peyda bolghanliqini, bu sözning xitayche ahang terjimisi del naji (Na-Chih) ikenlikini sherhligen idi.

Awrél siteyin, “Séridiya”

Bu heqte yene Uyghur tili we medeniyiti tetqiqatchisi, hazir tutqundiki piroféssor arslan abdullamu qumulda saqlinip qalghan qedimki Uyghur tili terkibliri heqqidiki ilmiy maqaliside, “Lapchuq” sözining étimologiyesi üstide mulahize yürgüzgen. U bu sözining “Lopluqlar topliship olturaqlashqan jay” dégen menini bildüridighanliqini ilmiy pakitlar arqiliq izahlighan. Lapchuq teweside “Xu” sözi qoshulup kélidighan jemet isimliri hazirghiche saqlinip qalghan iken. “Xu” sözi “Xur” ning fonétikiliq özgirishidin shekillen'gen bolup, Uyghurlarni körsitidiken. Shunga bu rayonda xu ilyas, xu abduwayit qatarliq isimlar mewjut iken. Arslan abdullaning köz qarishi pélli'otning qarishini yandin qollaydighan bolup, arslan abdulla “Xu” sözini lopnur wadisidin köchüp kelgen lopluqlar qumul shéwisige ekirgenlikini qiyaslashqa bolidu, dep qaraydu.

Awrél siteyin “Sérindiya”

Xitaylarning “Lapchuq qebristanliqida ottura tüzlenglik medeniyiti gewdilen'gen” dep dawrang sélishimu, eyni waqitta bu zéminning xitay sulalilirining kontrolluqida ikenlikini ispatlap bérelmeydu. Xitay tezkire xadimliri tüzgen “Qumul tezkirisi” qatarliq kitablarda, “Lapchuq tewesi xitayning sherqiy xen, wéy, jin sulaliliri dewride ‛éwirghol kahinbégi‚, ‛éwirghol emirleshkerliri‚ dégendek namlarda boz yer échip tériqchiliq qilidighan orunlar idi” déyilgen. Shundaqla “Lapchuq eyni waqitta xitay sulalilirining bashqurushidiki jay idi” dégen sepsete ilgiri sürülgen. Halbuki, xitay tezkire xadimliri yuqiriqidek hemme nersini xitay ottura tüzlenglikige baghlaydighan hökümlerni chiqarsimu, héchqachan ilim sahesini qayil qilghudek delil-pakit yaki yazma menbe körsitelmigen.

Xitay teshwiqat wasitiliride tarqalghan qumuldin bayqalghan xitayche xetlik tash abidilerge kelsek, ilgiri tang sulalisi hökümranliri idiqut xanliqi bilen da'im qarshiliship turghan. Bu jeryanda xitay sulaliliri eskerliri qumul qatarliq jaylarda urush qorallirini yasash qatarliq pa'aliyetlerde bolghan we jeng axirlashqanda töhpilerni xatirilep abidilerni oyup tiklep qoyghan. Tash abidiler xitaylar éytqinidek, bu jaylarda xitay tilining omumlashqanliqigha qandaqmu ispat bolalisun? ! tash abidilermu xitay da'iriliri oydurup chiqarghan bashqa yalghanlargha oxshashla xitaylarning qumul medeniyet abidilirige “Qara” sürtüshtin ibaret yaman gherizini ashkarilap bermekte. Eksiche qumul teweside 500 yilliq tarixqa ige qumul kona medris tash abidisi, altunluqtiki chine gümbezge oyulghan chaghatay tilidiki tash abide, torpaq qozghilingi tash abidisi, héytkah meschit tash abidisi we aratam ming öyliridiki qedimki Uyghur yéziqidiki tash abide qatarliq tash abidilermu mewjut. Elwette. Bu abidilerning özila eyni waqittiki til, medeniyet we siyasiy weziyettin melumat bérishte köwrüklük rol oynaydu, téximu muhimi, eyni waqitta xitay tilining bu rayonda qollinilmighanliqi, belki Uyghur til yéziqining bu jaydiki asasliq medeniyet amili ikenlikini ispatlap körsitidu.

Teywenlik tarixchi lyu yütang ependi özining 1970-yillarning axiri élan qilghan “Uyghur tetqiqati” namliq nopuzluq esiride, qumulning esli nami bolghan “Éwirghol” sözining “Uyghurghol” sözidin özgirip kelgenlikini tekitleydu.

Undaqta, xitay da'irilirining qumul rayonidiki qedimki yurtlarning tarixi we medeniyitini xitay menbelik tarixqa baghlashqa urunushining sewebi néme? bu mesilini bir jehettin xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning atalmish “Jungxu'a milliti” berpa qilish urunushi bilen “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” dégen xitay sepsetesining sewebidin boluwatqan ilim saxtiliqi déyishke bolidu ilgiri shi jinping medeniyet miraslirigha warisliq qilishta “Biz qeyerdin kelduq we qeyerge barmaqchi? ” dégen mesilini chöridigen halda tetqiqat élip bérishimiz kérek dep körsetken idi. Xitay da'iriliri Uyghur élining jenub we shimalidin bashqa sherq we gherb tereplirige jaylashqan rayonlarning tarixinimu xitay menbesige baghlap, eyni waqitta pütkül Uyghur élida xitay hakimiyitining teltöküs höküm sürgenlikini ispatlashqa urun'ghan.

Yene bir jehettin qumulning tarixtin buyanqi istratégiyelik orni we tarixta qumul diyarida yüz bergen xitaylar bilen Uyghurlar otturisidiki toqunushlarni közde tutup, bu jayning tarixini xitay ottura tüzlenglikige baghlap izahlashqa urun'ghan.

Qumulning yéqinqi weziyitidin alsaq, 2017-yilidin buyan qumul shehiridiki 800 ge yéqin meschitning chéqip tashlan'ghanliqi yaki qubbe-munarliri buzghunchiliqqa uchrighanliqi melum. Uyghur élida hélihem yüz bériwatqan xitayning zor tutquni jeryanida, diniy ölima we ziyaliylardin tutulghanlar eng köp rayonlardin biri qumul rayonidur. Xitay da'iriliri, 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabining tunji pay oqining qumulda étilghanliqini, bu qétimliq milliy inqilabning partlishigha militarist jin shurénning qumulda turushluq eskerlirining bir ofitsérining qumulning shopul yézisidiki bir Uyghur qizini mejburiy xotunluqqa almaqchi bolghanliqidek milliy ar-nomusning seweb bolghanliqini héch qachan untup qalmighan. Shungimu bu qétimliq xitayning irqiy qirghinchiliqi jeryanida qomul rayonidiki Uyghur serxilliri bashqa rayonlardiki Uyghur serxillirigha oxshashla xitayning eng qattiq zerbe bérish nishanigha aylan'ghan.

Qumul diyari tarixta qedimki yipek yolining shimaliy yolidiki muhim öteng bolup, köp xil medeniyet we tillar öz'ara uchrashqan hem ötüshken bir rayon bolup hésablinidu. Köpligen tarixiy menbelerde qumul xelqining qedimki sak, hon, türk, toxri, chomul we qarluq qatarliq jenggiwar millet we qebililerning alahidiliklirini özining étnik terkibige oxshimighan derijide singdürgenliki bayan qilinidu. Bu xil alahidilikler meyli qumul shéwiside bolsun, yer-jay namliri, kishi isimliri qatarliq herqaysi türlerde bolsun gewdilik ipadilinip turidu.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.