Sabiq diplomat doktor wilyam daykir: “Xitay bilen rusiye peqet waqitliq paydini közligen bolup, bu uzun muddetlik dostane munasiwet emes”

Rusiye pirézidénti wladimir putin xitay re'isi shi jinping bilen yighin bashlinishtin burun qizghin körüshti. 2024-Yili 16-may, béyjing.

Rusiye pirézidénti wladimir putin 16-may küni xitaygha yétip kélip ikki künlük resmiy ziyaritini bashlighan. Rusiye pirézidénti putin bilen xitay re'isi shi jinpingning béyjingdiki uchrishishida, ular rusiye we xitayning birleshme bayanatini élan qilip, özlirining “Istratégiyelik munasiwiti” ni qayta tekitligen we amérikagha qarshi hemkarlishishqa wede bérishken.

“Birleshme agéntliq” (Associated Press News) ning xewirige asaslan'ghanda, wiladimir putin bilen shi jinpingning uchrishishida, rusiye pirézidénti rusiyening xitay we yersharidiki bashqa tereqqiy qiliwatqan döletler bilen “Köp qutupluq dunya” üchün hemkarlishishni xalaydighanliqini, shi jinping bolsa xitay bilen rusiyening yersharining bashqurushini “Toghra yönilishke” yétekleydighanliqini bildürgen. Amérika-xitay we amérika-rusiye riqabetliri künsayin küchiyiwatqan peytte ukra'inagha tajawuz qilish bilen pütün gherb ellirining qattiq eyiblishi we émbargolirigha uchrighan rusiye rehbiri putinning kishilik hoquq, démokratiyeni cheklesh, rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishigha yardem bérish shuningdek Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish hem mejburiy emgek qilmishliri bilen eyibliniwatqan xitay kommunist hökümiti rehbiri shi jinping bilen mexsus uchrishishi qandaq meqsetke ige?

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) radiyomiz ziyaritini qobul qilip putinning xitay ziyariti we uning yetmekchi bolghan meqsiti heqqide küz qarshi otturigha qoydi. Putin xitay rusiyening eng yéqin shériki bolghanliqi, shundaqla özining ukra'inagha qilghan tajawuzchiliq urushi seweblik amérikaning yürgüzmekchi bolghan ikkinchi bir iqtisadiy jazasida xitay bilen rusiye arisida dawam qiliwatqan sodining toxtap qalmasliqining aldini élish üchün xitaygha barghanliqini tekitlidi. U mundaq dédi:

“Méningche putin heqiqeten xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwitini yaxshilashqa tirishiwatidu. U, amérikaning xitayning tawarliri we bankisigha yürgüzmekchi boluwatqan ikkinchi bir jazadin bek ensireydu. Yürgüzmekchi bolghan ikkinchi jazada xitaydin rusiyege herbiy mehsulatlarni éksport qilishni kontrol qilish qatarliq mezmunlar bar. Shunga éksport we bankigha qaritilghan ikkinchi bir jaza alliqachan tesirini körsetti. Bu jazaning tehditi bilen xitay rusiyege éksportni azaytiwatidu. Shunga, putin buninggha alahide köngül bölidu dep oylaymen. Uning yéngi dölet mudapi'e ministiri béyjing bilen qoyuq munasiwiti bar iqtisadshunas. Shunga amérika ikkinchi qétimliq jaza yürgüzüsh arqiliq xitay bilen rusiye arisida dawam qiliwatqan soda, iqtisadiy munasiwetni toxtatmaqchi boluwatidu”

REUTERS

“Shinxu'a tori” we “Birleshme agéntliqi” ning xewirige asaslan'ghanda putin bilen shi jinping 16-17 maydiki uchrishishta, amérikani “Dunyaning her qaysi jaylirida bashqurulidighan bomba sistémisi ornitishni pilanlap, rusiye we xitayning istratégiyelik bixeterlikige biwasite tehdit élip keldi” dep eyibligen. Ular yene ““Amérikaning buzghunchiliqi we düshmenlikliri” dégen ibarini qollinip atap, uninggha qarshi ikki dölet armiyesi arisidiki hemkarliqni yenimu ashuridighanliqini bildürüshken. Shuning bilen bir waqitta shi jinping bilen putin énérgiye, pul mu'amile, sün'iy eqil, alem tekshürüshi, herbiy manéwirghiche bolghan sahelerdiki hemkarliqni chongqurlashturush toghrisida kélishim hasil qilghan.

Yéqinqi yillarda shi jinpingning amérika we yawropa bilen buzulghan munasiwitini eslige keltürüsh we munasiwitini muqimlashturushqa urunuwatqanliqi melum. Mesilen shi jinping amérika we xitay arisidiki mesililerni hel qilish üchün amérikaliq soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki mutexessislerni teklip qilip, ular bilen bilen béyjingda körüshken idi. Undaqta shi jinping dawamliq putinni qollap özining amérika we yawropa bilen bolghan munasiwitini qurban qilishni xalamdu?

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

“Yaq, men emeliyette undaq qarimaymen, méningche shi jinping hazir xitayni mushuninggha oxshash her xil tashqi bésimlardin xaliy özi hemkarlishidighan, shérik bolidighan döletlerni özi erkin talliyalaydu dep qaraydu. Amérika we yawropa iqtisadiy jehette xitay üchün muhim döletler. Bu tarixiy dewrde we alahide bir peytte ularmu biwasite herbiy tehdit dep qarilishni xalimaydu. Xitay we rusiye munasiwitide putinni qurbanliq qoy dep oylimaymen. Méningche, her qandaq waqitta putin xitay üchün intayin paydiliq. Men éytqinimdek rusiye tebi'iy bayliqlarni sétish arqiliq tashqi péréwot, yeni kirim yaritishi kérek. Bu nuqtida xitay rusiye üchün bek muhim. Uning üstige xitayning gherb bilen bolghan istratégiyelik oyunida putinni qollash qanche köp bolsa amérika we yawropa shunche xitayni yénigha tartishqa tirishidu yaki bezi mesililerde, bolupmu iqtisadiy mesililerde xitaygha yol quyidu”.

Xitay döletlik axbaratliri tarqatqan bu heqtiki xewerde, shi jinping béyjingda putinni kütüwalghanda, “Xitay rusiye bilen yaxshi qoshna, dost we öz'ara ishinidighan shérikler bolush süpitide her waqit hemkarlishishqa teyyar” dégen. U yene putin'gha “Xitay ikki dölet xelqliri otturisidiki dostluqni ewladmu'ewlad mustehkemleshke teyyar” dégen.

Pénsilwaniye shitadliq uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqati institutining sabiq piroféssori, amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq emeldari wilyam daykir (William Duiker) putin we shi jinpingning bir-birige qilghan tatliq sözliri we wediliri, xitay we rusiye munasiwitining xaraktéri we kelgüsi heqqide söz qilip mundaq dédi:

“Xitay bilen rusiyening munasiwiti soda xaraktérlik munasiwet, yeni peqet menpe'etni chiqish qilghan munasiwet déyishke bolidu. Xitay bilen rusiye otturisidiki paydini közligen bu munasiwet uzun muddetlik dostane munasiwetni emes. Belki biwasite menpe'etni asas qilghan munasiwet. Mesilen, amérika bilen en'gliyening munasiwiti, yaki amérika bilen kanadaning munasiwiti yaki amérika bilen yawropadiki köp qisim döletler arisidiki munasiwet peqet menpe'etnila közligen munasiwet emes. Ular otturisiki munasiwet uzun muddetlik dostane munasiwet. Chünki ular otturisidiki munasiwet dunyaning mahiyiti we qollinishqa tégishlik siyasetler heqqide nurghun ortaq héssiyatni asas qilidu. Emma xitay bilen rusiyening munasiwiti undaq emes, belki ularning munasiwiti asasliqi men tilgha alghandek bir-biridin alidighan iqtisadiy we bixeterlik paydigha biwasite munasiwetlik. Emma bixeterlik we iqtisadiy mesililerning arqisida xitay we rusiye ikki terepte bu munasiwetke qarita köp perqliq we murekkep hés tuyghular bar. Mesilen xitay bilen rusiyeni bi'aram qilidighan we bir-biridin perqliq qaraydighan chégra mesilisi we omumiy térritoriye mesilisi bar”.

Rusiye bilen xitay köp yillardin buyan shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astida shuningdek öz aldigha her türlük alaqiler we hemkarliqlarni kücheytip kelgen bolup, uning bu hemkarliqlirida gherbke taqabil turushmu muhim nuqta bolup kelgenidi. Rusiyening qirimni ishghal qilish, arqidin ukra'inagha tajawuz qilishidin kéyin amérika we bashqa gherb döletlirining rusiyeni jazalap, uni yétim qaldurush, uning bilen bolghan herqandaq soda-iqtisadiy, herbiy we bashqa xil munasiwetlerge chek qoyush, uni iqtisadiy jehettin jazalash kücheygen. Buning bilen rusiye bilen xitay arisidiki hemkarlishish yuqiri derijige kötürülgen bolup, rusiye herbiy-siyasiy we iqtisadiy da'irilirining xitaygha yölinishi téximu ashqan. Lékin, rusiye puqraliri xitay bilen bolghan mundaq payda-menpe'et munasiwitige unchiwala raziliq bilen qarimighan bolup, rusiyelikler arisida xitay tehditining küchiyiwatqanliqi, sibiriye we bashqa rayonlardiki ahalilerning xitayning rusiyedin yer ijarige élishi, soda-iqtisadiy we bayliq menbelirini igilishi hem monopol qilishi shuningdek xitay puqralirining köplep kélip orunlishishigha qarshi küchlük naraziliqlarning dawamlishiwatqanliqi qeyt qilinmaqta. Xitayda bolsa xitay puqraliri arisida rusiyening tarixta köpligen xitay zéminlirini tartiwalghan basqunchi ikenliki, xitayning qudret tépip bu zéminlarni qayturuwélishi lazimliqi teshwiqatlirimu uzundin buyan dawamliship kelmekte.

Mana bularning hemmisi rusiye bilen xitayning munasiwitining shi jinping dégendek “Yaxshi dost, yaxshi qoshna” munasiwiti emes belki amérika tashqi ishlar ministirliqining sabiq emeldari wilyam daykir (William Duiker) dégendek payda menpe'et közligen waqitliq munasiwet ikenlikini körsitidiken.