Ayni étek bilen tosqili bolmas: xitayning “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” heqqidiki saxta filimigha reddiye

Xitayning gu'angdung ölkisi shawgüen shehiride xitay ishchilirining Uyghur ishlemchilerni öltürüsh weqesige naraziliq bildürüp, tinchliq bilen namayish qiliwatqan Uyghur yashliri. 2009-Yili 5-iyul, ürümchi.

Xitay hökümitining chet elge qaratqan xelq'ara teshwiqat qanili - CGTN, yeni “Xitay yer shari téléwiziye tori” 24-öktebir künidin bashlap, “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” Ni bash téma qilghan “Zulmet qaplighan sheher: 5-iyul weqesi xatirisi” namliq in'glizche höjjetlik filimni tarqitishqa bashlighan.

Mezkur höjjetlik filim weqening “Sewebi, tereqqiyati, aqiwiti we tesiri” din ibaret 4 bölektin terkib tapqan. Filimning bashlinishidila ürümchi shehirining tengritagh rayoni “Köp milletler topliship olturaqlash jay”, “‛üch xil küch‚ tolimu qutrighan rayon” dep teswirlen'gen. Arqidinla 2003-yilidin 2009-yilighiche bolghan ariliqta neshir qilinip tarqitilghan Uyghur tilidiki bashlan'ghuch mektep dersliklirining zorawanliq we térrorluqqa da'ir mezmunlar bilen tolghanliqi, bu dersliklerning oqughuchilargha térrorluq, bölgünchilik we milliy öchmenlik idiyelirini tarqatqanliqi bayan qilin'ghan. Andin ilham toxtining melum bir ders munbiride eger hakimiyet zorawanliq qilsa, Uyghurlarning qarshiliq körsitish heqqining bolidighanliqi heqqide sözligen sözliridin neqiller körsitilgen. Arqidinla amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi (NED) ning dunya Uyghur qurultiyigha iqtisadiy yardem bériwatqanliqi alahide tilgha élin'ghan. Shundaqla d uq ning “Shinjangni musteqil qilish üchün qurulghan teshkilat” ikenlikini, bu teshkilatning bir qanchilighan sherqiy türkistan namidiki teshkilatlarning birlishishi bilen 2004-yili qurulghanliqi, mezkur teshkilatqa qoshulghan sherqiy türkistan teshkilatliridin köpinchisining xitay teripidin “Térrorluq teshkilati tizimliki” ge kirgüzülgenliki bayan qilin'ghan. Buninggha ulapla amérikadiki démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining bashqa döletlerde “Renglik inqilab” qozghashqa urun'ghanliqi seweblik xelq'arada eyiblen'genlikini, amérikaning xitaydimu “Renglik inqilab” peyda qilishqa urunuwatqanliqini ispatlimaqchi bolghan. Mezkur filimdiki éytim we bayanlarning “Ishenchlik” ikenlikini körsitish üchün, amérikadiki “Ron pa'ul tinchliq we güllinish instituti” da 2018-yili uyushturulghan bir söhbettin qisqa bir neqilni üzüp élip, ustiliq bilen kirishtürgen. Yeni uningda amérikaning sabiq tashqiy ishlar ministiri meslihetchisi we amérika quruqluq armiyesining sabiq générali lawréns wilkérson (Lawrence Wilkerson)ning bir sözini üzüp élip körsetken. Mezkur filimda lawréns wilkérsonning Uyghur rayonida 20 milyondek Uyghurning yashaydighanliqi, eger amérika merkiziy axbarat idarisi (CIA) Uyghurlardin yaxshiraq paydilansa, xitayning muqimliqini buzushtiki eng yaxshi kozirgha ige bolidighanliqi, yeni Uyghurlar arqiliq xitayda qalaymiqanchiliq peyda qilghili bolidighanliqi, Uyghurlardin nöwette 20 mingdek kishining süriyede bolushi mumkinliki, amérikaning mana mushu kishilerdin paydilinip xitayda qalaymiqanchiliq peyda qilish mumkinchiliki barliqi heqqide sözligenliki körsitilgen. Qiziqarliq yéri shuki, xitay lawréns wilkérsonning 2018-yili qilghan bu sözlirini 2009-yili yüz bergen “5-Iyul qirghinchiliqi” da amérikaning qoli barliqigha delil qilip körsetmekchi bolghan. Yeni xitay ishligen bu filimdiki saxtipezlik we yalghanchiliq mezkur filimning bash qismidila ochuqchiliqqa chiqip qalghan, shundaqla xitayning chet elge qaratqan teshwiqat urushidiki sépi özidin saxtipezlikini ashkarilap qoyghan.

Filim weqeliki bu yerge kelgende, xitay birdinla diqqetni dölet ichide ilham toxtining, dölet sirtida rabiye qadirning sözlirige burighan. Yeni, ilham toxtining 26-iyun weqesining “Yötkep ishqa orunlashturush” seweblik kélip chiqqanliqini tenqidligenlikini, shawgu'en oyunchuq zawutida yüz bergen “Pilansiz, meqsetsiz, xelq arisidiki adettiki jidel” ni milliy ziddiyet, hökümetning basturushi derijisige kötürüp, 5-iyul weqesining kélip chiqishigha seweb qilip körsetkenlikini ispatlimaqchi bolghan. Shundaqla rabiye qadirningmu shawgu'en weqesini “Milliy qirghinchiliq” dep atap, 7 yashtin 70 yashqiche bolghan Uyghurlarni qarshiliq körsitishke chaqirghanliqi körsitilgen. Démek, bu arqiliq xitay rabiye qadirni xitay sirtidiki, ilham toxtini xitay ichidiki atalmish “Üch xil küch” ning pilanlighuchisi, weqening sewebchisi qilip körsitishke tirishqan.

So'al peyda qilidighan bir nuqta shuki, mezkur filimning birinchi bölümide, Uyghurlarning milliy térritoriyelik aptonomiye heqlirining izchil halda depsende qilinip kélin'genliki, uning esla emeliyleshtürülmigenliki, xitaylarning Uyghur élidiki alahide imtiyazi seweblik Uyghurlarning öz yurtida ikkilemchi puqra derijisige chüshüp qalghanliqi, mana bularning hemmisining emeliyette Uyghur élidiki milliy ziddiyetlerning ot piltisi bolghanliqidek heqiqetlerning héch biri tilgha élinmighan.

Filimning ikkinchi bölümide, weqening jeryani teswirlen'gen bolup, xitay 5-iyul küni chüshtin kéyin sa'et 16:00 ürümchi xelq meydanida kishilerning toplishiwatqanliqini bayan qilghan. Emma bu toplashquchilarning Uyghur oqughuchilar bolghanliqini, toplishishning sewebi, shu yil 26-iyun shawgu'ende yüz bergen Uyghur ishchilarni urush, öltürüshtek qanliq weqe heqqide éniqlima telep qilish ikenlikini yoshurghan. Sa'et 18:00 namayishchilar qoshunining zorayghanliqini, sa'et 20:00 bolsa namayishchilar qoshunining qalaymiqanliship, urush, chéqishlarning bashlinip saqchilar bilen tirkishish bashlan'ghanliqi bayan qilin'ghan. Arqidinla namayishchilar qoshuni ichide, etraptiki weqening mahiyitini chüshenmeydighan kishilerge qutratquluq qilghanlarning barliqi we bu qutratquluq qilghan kishilerning weqening mahiyitini özgertiwetkenliki bayan qilin'ghan. Démek, bu yerde xitay éhtiyatsizliqtin weqening esli xaraktérining urush, chéqish, bulash bolmighanliqini mezkur filimda özi étirap qilghan.

Filimning üchinchi bölümide, “5-Iyul qirghinchiliqi” ning tesiride otturigha chiqqan weqeler bayan qilin'ghan. Bulardin biri ürümchidiki aq meschit etrapida yüz bergen Ikki Uyghurning xitay qoralliqliri teripidin étip tashlinish Weqesi؛ yene biri, ürümchide yüz bergen “Zeherlik yingne sanjish” weqesi bolghan. Bu ikki weqede “Ziyankeshlikke uchrighuchi xitay” bilen “Jinayet sadir qilghuchi Uyghur” ziyaret qilin'ghan bolup, bu ziyaretning netijisi mezkur weqening “Üch xil küch” teripidin élip bérilghanliqini körgüchilerge delillesh üchün bolghan.

Weqening tötinchi bölümi heqqide mexsus toxtilishning hajiti yoq. Chünki bu bölümde ziyankeshlikke uchrighuchi xitaylarning “Asarettin qandaq qutulghan” liqlirigha da'ir bir tereplime bayan we mezmunlar bilen tolghan.

Mezkur filimning omumiy mezmunigha qarighanda, filimda otturigha qoyulghan bir tereplime qarashlar, bérilgen atalmish “Guwahliqlar” we körsitilgen “Ispatlar” ning qayil qilish küchi asasen yoq. Chünki, filim bashtin-ayagh bir tereplimilik bayanlar, yeni xitay hökümitining éytimi bilen tolghan. Qarshi pikirge, oxshimighan tereplerning qarash we bayanlirigha héchqandaq orun bermigen. Bundaq bir tereplimilik yaki taq yönilishlik éytim, mezkur filimdiki bayanlarning “Ishenchlik” lik derijisige we “Chinliq” tuyghusigha küchlük guman hem so'al peyda qilidu, elwette.

Undaqta, mezkur filimda qandaq gumanliq nuqtilar bar?

Birinchidin, xitay bu filimda “5-Iyul qirghinchiliqi” da jem'iy 184 Neper ademning ölgenlikini, ularning ichide 137 nepirining xitay, 46 nepirining Uyghur we 1 nepirining tunggan ikenlikini élan qilin'ghan. Halbuki, taki bügün'giche weqede qaza qilghan bu kishilerning toluq tizimliki, ularning ichide saqchilar teripidin étip tashlan'ghan “Térrorchi” larning bar-yoqluqi, shundaqla bashqa munasiwetlik uchurlar heqqide héchqandaq melumatni ashkarilighan emes. Eslide özini xelq'ara térrorizmning ziyankeshlikige uchrighuchi qilip körsitiwatqan xitay, bundaq uchurlarni birinchi bolup xelq'aragha ashkarilisa, andin xelq'arada téximu köp hésdashliqlargha érishelishi mumkin bolatti. Emma xitayning bundaq qilmasliqidiki sewebi zadi néme?

Ikkinchidin, “5-Iyul qirghinchiliqi” yüz bérishtin bir yil burun, yeni 2008-yilidiki béyjing olimpik tenheriket yighinidin awwalla, Uyghur élining herqaysi kocha-koylirigha nazaret kaméralirini ornitip bolun'ghan idi. Emma bügün'giche ya ziyankeshlikke uchrighuchilarning, yaki ziyankeshlik qilghuchilarning neq meydandiki éniq körünüshliri heqqide héchqandaq melumat otturigha chiqqini yoq.

Üchinchidin, weqede ölgüchilerning 184 neper, yarilan'ghuchilarning 1680 neper bolghanliqini élan qilinish bilen birla waqitta, xitay hökümiti ziyankeshlikke uchrighuchilargha yüz milyon yüen tölem puli ajritidighanliqini élan qilghan. Lékin yarilan'ghanlarning millet teweliki heqqide héchqandaq uchurni ashkarilimighan.

Tötinchidin, xitay bu filimda “5-Iyul qirghinchiliqi” yüz bergen küni sa'et 21:00 din bashlap pütkül ürümchi shehiride tok toxtap, téléfon we intérnét alaqilirining üzüp tashlan'ghanliqi heqqide héchnéme démigen. Hetta mezkur weqege munasiwetlik uchurlar xitay tor menbeliridin tépish hazirghiche mumkin emes. Eger bu weqe rasttinla atalmish “Üch xil küch” teripidin pilanliq we meqsetlik halda élip bérilghan bolsa, xitay bu heqtiki uchurlarning ashkarilinishi we heqiqetning otturigha chiqishigha yéshil chiragh yéqip berse toghra bolatti. Emma xitayning qiliwatqini del eksiche bolup, barliq uchurlarni qamal qildi we heqiqetning otturigha chiqishini bar küchi bilen tosti.

Mezkur filimda nezerdin saqit qilin'ghan yene bir muhim nuqta bar bolup, u bolsimu del Wang léchüenning “5-Iyul weqesi” heqqidiki nutqidur. Shinjang Uyghur aptonom rayonining eyni chaghdiki partkom sékrétari wang léchüen 7-iyulda téléwiziye nutqi sözligen bolup, u mesilining mahiyitini “Düshmen küchlerning qesten buzghunchiliq qilishi we qesten ish chiqirishi” dep sherhligen. Wang léchüenning mezkur nutqida yene “5-Iyul weqesige bir qisim oqughuchilarmu qatnashqan. Bizning pirinsipimiz shuki, bu yashlarning köpinchisi heqiqiy ehwalni bilmestin, qutratquchilarning aldam xaltisigha chüshüp ketken. Peqet ular urush, chéqish, bulash we ot qoyushqa qatnashmighanla bolsa, biz ularni özliri turushluq idarilerning qayta terbiyelishige tapshurup bérimiz. Biz yenila terbiyeleshke ehmiyet bérip, bu yashlarni qutuldurimiz. . .” dégen bayanlirimu alahide diqqetni tartidu. Bolupmu uning “Yashlarni qutuldurush, terbiyeleshni prinsip qilish” ibarilirini ishlitishi kishige yéqinqi yillardiki lagérlar mesilisini eslitidu. Qaraydighan bolsaq, Xitay hökümiti 2019-yili élan qilghan “Shinjangning kespiy maharette terbiyelesh xizmiti” namliq aq tashliq kitabidiMu del wang léchüenning bayanliridiki sözler bilen jaza lagérlirini aqlighanidi. Ejeba, bu bir tasadipiyliqmu yaki “5-Iyul qirghinchiliqi” din awwalla xitay “Jaza lagéri qurush” ni aldin pilan qilip bolghanmidi?

Derweqe, xitay mezkur filimda “5-Iyul qirghinchiliqi” ning “Üch xil küch” yaki “Bir uchum sherqiy türkistanchi bölgünchi, térrorchi, ashqunlar” ning keltürüp chiqarghanliqigha kishilerni ishendürmekchi, shundaqla, bu arqiliq Uyghur xelqining özining qanuniy heq-hoquqliri üchün küresh qiliwatqanliqidek heqiqetni dunyadin yoshurup qalmaqchi bolghan. Bu wejidin mezkur filim bashlinishtin tartip taki axirlashquche, bir qétimmu “5-Iyul qirghinchiliqi” ning Uyghurlar bilenla munasiwetlik bolghanliqidek heqiqetni tilgha almighan. Eksiche, Uyghur sözining ornigha epchillik bilen “Üch xil küch” depla qollan'ghan. Chünki xitayning özige éniqki, weqening millet bilen baghlinishi, milliy zulumlarni xelq'aragha ispatlaydighan eng muhim amildur. Xitayning Uyghurlar üstidiki jinayetlirini yoshurup qélishning birdinbir usulimu del “Uyghur” namining ornigha “Sherqiy türkistan musteqilchi, ashqun we térrorchiliri” yaki “Üch xil küch” depla qollinishtur. Peqet shundaq qollan'ghandila, xelq'ara jem'iyetni xitayda heqiqetenmu térrorluq, döletni parchilash we diniy ashqunluq heriketlirining mewjutluqigha sheksiz ishendürüsh bilen teng, xitayning Uyghurlar üstidiki jinayetlirini menggü yoshurup qélishqa bolidighanliqini xitay alliqachan mölcherlep bolghan.

Shunisi éniqki, xitay mezkur filimi bilen Uyghurlarni heqsizleshtürüp, özining Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayitini aqlimaqchi bolghan. Lékin filimdiki héssiy we bir tereplimilik bayanlar, gumanliq “Guwahliq” lar hemde delilsiz “Ispatlar” mezkur filimning “Ishenchlik” derijisini töwenlitip, xitayni osal ehwalgha chüshürüp qoyidighanliqi éniq!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]