Skot xarrold: “Dunyada qalaq Uyghur yoq!”

Amérika tamashibinlirigha tonushluq bolghan dangliq radiyo söhbet programmiliridin “Jasus söhbiti” (SpyTalk) özining eng yéngi söhbitide amérika-xitay munasiwiti hemde buningdiki bir qatar mesililerni mutexessislerning diqqitige sundi. Shu qatarda amérikidiki aqillar merkizidin “Rand guruhi” (RAND Corporation) ning siyasiy analizchisi skot xarrold (Scott Harold) Uyghur diyaridiki lagir sistémisi hemde siyasiy basturush heqqide amérika jama'itige uqushluq we ixcham qilip chüshenche berdi.

Bu qétimqi söhbette doktur skot xarrold nuqtiliq qilip Uyghur diyaridiki lagérlarning bayqilishi hemde lagérlarning kölimige asasen bu lagérlargha az dégendimu ikki yérim milyon kishi qamalghan, dep xulase chiqirishidiki eng muhim asaslardin biri bolghan sün'iy hemrah süretliri heqqide söz qilghan idi. Shu qétimliq söhbet anglitilghandin kéyin amérika jama'iti arisida belgilik tesir qozghidi. Biz bu munasiwet bilen skot xarrold bilen ayrim söhbette bolduq hemde bu heqtiki bezi so'allirimizni uninggha hawale qilduq.

Skot xarroldning bildürishiche, “Rand guruhi” Uyghur diyaridiki zulumning nöwettiki sewiyisini bahalashta lagérlarning köpiyish ehwalini muhim asas qilghan. Chünki xitay hökümitining berpa qilip chiqqan bu lagér sistémisi “Qamash we yoqitish” tek qosh wezipini üstige alghan mu'esseseler bolup chiqqan.

Bu heqtiki sün'iy hemrah süretliri bu heqtiki izdinishlerde eng köp tilgha élin'ghan ispatlarning biri bolup, bu heqte söz bolghanda doktur skot mundaq deydu: “Xitayning hazir shinjangda qirghinchiliq qiliwatqanliqini delilleydighan melumatlar del mushu süretlerde. Bolupmu xitayning shinjangda némilerni qiliwatqanliqi ghayet zor hejimdiki köp xil we mustehkem delil-ispatlarda eks étidu. Buning ichide yene ashu lagirlardin hayat chiqqan shahitlarning guwahliq bayanliri, xitay hökümitining özliri élan qilghan höjjetler we ashkara bolup ketken bir qisim xitayche höjjetlermu bar. Bularning hemmiside xitay hökümitining lagir qurushqa we Uyghurlarni qamashqa buyruq bergenliki, qirghinchiliqqa körsetme bergenliki dégendek lagir mesilisi oxshimighan shekillerde tilgha élin'ghan. Bu lagérlarda Uyghurlarning ‛yiltizini qirqip tashlash, nesebini üzüp tashlash‚ nezeriyisi toluqi bilen emelge ashqan. Xitay hökümitining teshwiqat éhtiyaji üchün bir qisim chet el muxbirliri bu lagérlarni qismen bolsimu körüshke muweppeq boldi. Mushu orunlarning hemmisi sün'iy hemrah süretliri arqiliq muqimlashturulghandin kéyin xitay hökümitining jaza lagérlirini inkar qilishi sugha chiliship qaldi. Kéyinche xitay hökümiti bu orunlarning taqalghanliqini jakarlidi. Emma bu süretler bolsa buning yalghan ikenlikini yene bir qétim namayen qildi. Balilarning a'ililiridin juda bolushi heqqidiki bayanlarmu ashu süretlerde bayqalghan mekteplerning köpiyish ehwalidin melum boldi.”

Xitay hökümiti ta hazirgha qeder lagérlarning mewjutluqini inkar qiliwatqan bolup, shunche köp delil-ispatlar aldidimu bu mu'esselerning peqet kishilerge hüner-kesp ögitidighan “Kespiy terbiyelesh merkizi” ikenlikini tekitlep kéliwatqanliqi melum.

Bu heqte söz bolghanda skot xarrold bu “Merkez” lerning tashqi alahidilikining özila uning héchqandaq mektepke oxshimaydighanliqidin bisharet béridighanliqini alahide tilgha alidu: “Yaq, yaq. Ular hergizmu mektepke oxshimaydu. Xizmetdashlirim ashu jaza lagirliri heqqidiki sün'iy hemrah süretlirini tetqiq qilish jeryanida bayqighan bir muhim alahidilik shu boldiki, her küni kechqurun jaza lagérliridin chiqip öylirige qaytidighan kishiler bu orunlardiki oqutquchilar emes, eksiche mushu lagérlardiki gundipaylar bolup chiqti. Lagérlarning yénidiki mashina toxtitish meydanliridin aptomobillargha olturup qaytidighanlar bu jaydiki ‍uyghur, qazaq qatarliq türkiy tildiki mehbuslar emes, belki gundipaylar yaki saqchilar. Chünki ular ishtin chüshkende mushu jaydin öylirige qaytidu. Emma lagirlargha qamalghan kishiler bolsa öz iradisige xilap halda ashu jayda qamaqliq turiwéridu. Ularning öylirige qaytish hoquqi bolmaydu. Shunga ularni mektep, ma'arip merkizi yaki terbiyelesh merkizi déyish zadila chek basmaydu.”

Xitay hökümiti lagérlarning mewjutluqini inkar qiliwatqanda yene bir qisim xitay “Mutexessisliri” we “Alim” lirining bu heqtiki “Hemdemliki” mu köplep otturigha chiqiwatqanliqi melum. Bolupmu xitay hökümiti temin etken meblegh bilen Uyghur diyaridiki “Iqtisadiy tereqqiyat” heqqide izdiniwatqan bir qisim xitay “Akadémik” liri xitay hökümitining Uyghur diyaridiki “Qalaqliq we namratliqni tügitish” te qandaq zor “Utuq” larni qolgha keltürgenlikini tekitlep kelgen idi. Shuning bilen birge ular mushu “Utuqlar” ni tilgha élish arqiliq Uyghurlarning maddiy we meniwi dunyasini yoqitish yaki özgertish herkitini “Uyghurlarni zamaniwiliqqa yéteklesh” dep sherhiligen idi.

Bu heqte söz bolghanda skot xarrold Uyghurlarni “Qalaq” dep xulase chiqirip ularni “Zamaniwilashturush” ning qilche aqmas neziriye ikenlikini, buning peqet öchmenlikni ashurushtin bashqa roli bolmaydighanliqini alahide tekitlidi:

“Bu xil sherhileshke méning inkasimni sorisingiz birinchidin, men tolimu memnunluq ichide shinjangda birla qétim sayahette bolghanmen. Eshu qétimliq sayahitim jeryanida men xéli köp Uyghurlar we bir qisim qazaqlar bilen uchrashqanmen. Emma ularning héchqaysisi ‛qalaq‚ emes, ularning héchqaysisi ‛medeniyetsiz‚ mu emes. U yerde ‛qalaq‚ Uyghur yoq. Ularning hemmisi zamaniwi insanlar. Melum bir milletni ‛zamaniwi‚, yene melum bir milletni ‛medeniyetsiz‚ dep bahalash emiliyette hujum xaraktirlik bir qilmishtur. Bu xil baha mahiyette ‛peqet xitayche sözleydighan hemde xitay milliti bolghan kishilerla medeniyetlik kishilerdur. Bashqilar bolsa medeniyetlik bolush üchün xitaygha aylinishi lazim‚ dégenliktin bashqa nerse emes. Milyonlarche insanni top-topi bilen tutup kélip lagérgha yaki türmilerge qamash hemde ularni sherqtiki bir milletning, yeni xitaylarning tilini öginishke, ularning medeniyet ölchimini qobul qilishqa zorlashni maw zédong chéghida ‛xitay showénizimi‚ dep ataydu.”

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq heqqide söz bolghanda “Mejburiy emgek” mesilisi herqachan uningdiki bir muhim mezmün süpitide tilgha élinidu. Emma bu xil mejburiy emgek arqiliq ishlen'gen towarlarning zor bir qismi kishilik hoquq we qimmet qarishi yüksek derijide tekitlinidighan gherp dunyasigha ékisport qilinidighan bolup, doktur skotning qarishiche del mushu nuqta gherp dunyasidiki hemmila kishining qolidin kélidighan bir chare iken. Chünki mejburiy emgek mehsulatliri sétiwélinmisa u halda uninggha bazar chiqmaydiken. Bu bolsa qirghinchiliqning toxtishigha qismen bolsimu tesir körsitidiken

“Méningche ashu shirketler barliq chare-tedbirlerni ishqa sélip shinjangdiki mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlardin özini tartishi, shu arqiliq özlirini exlaqiy chiriklikke giriptar qilmasliqi lazim idi. Emma hazir ular mejburiy emgekning we uninggha chétishliq teminlesh zenjirining ishtirakchiliri bolup qéliwatidu. Yene bir yaqtin qaraydighan bolsaq xitay hökümiti hazir ashu gherp shirketlirige türlük shekiller arqiliq qorqaq séliwatidu. Ular mushu arqiliq amérika hökümiti élan qilghan jaza tedbirliri boyiche zawut-karxanilarni shinjangdin yaki xitaydin köchürüp kétish dolqunini tosup qalmaqchi boluwatidu. Yene kélip xitayning özi bek chong bazar bolghachqa xitay hökümiti bu jaydiki gherp shirketlirige xitayning qanunigha ri'aye qilishni shert qiliwatidu. ‛tésla‚ we bashqa shirketlerning ehwali hazir mushuni namayen qiliwatidu. Shunga amérika hökümiti hemde uning ittipaqdashliri birlikte bu xildiki mejburiy emgekke chétishliq barche saheni hemde qirghinchiliqning mehsulatlirini özining tesir da'iriside mewjut bolalmas halgha keltürelise u halda buning roli mislisiz bolidu.”

Melum bolushiche, Uyghur diyaridiki lagér sistémisi dawamliq kéngiyiwatqan bolup, yéqin kelgüside xitay hökümitining bu jehette téximu qattiq bolghan körünmes shekildiki basturushni dawam qilduridighanliqi texmin qilinmaqta iken.