Xitay “Shinjang” dégen namdin némishqa bi'aram boluwatidu?

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.07.22
Uyghur-aptonom-rayoni-xerite-AP Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchining jaylashqan orni körsitilgen xerite.
AP

“Shinjang” dégen bu nam xitay mustemlikichiliri teripidin qoyulghan isim bolghanliqi üchün, Uyghurlar buni haqaretlik nam dep qarap kelmekte we uni qollinishni izchil ret qilip kelmekte. Bolupmu muhajirettiki Uyghurlar omumyüzlük bu namni bayqut qilip kelmekte. Xitay mustemlikichilikide depsende qilin'ghan milliy ghurur we insaniy qedir-qimmetler, Uyghurlarni “Shinjang” dégen bu atalghudin qattiq seskendürgen, elwette. Uyghur diyasporasida “Shinjang” dégen namning ornigha “Sherqiy türkistan” atalghusini qollinishmu del shu seweblik otturigha chiqqan. “Sherqiy türkistan” namini “Shinjang” dégen lenetlik namning ornigha ishlitish bezide bir qisim qolaysizliqlarni peyda qilsimu, mesilen, “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy” deydighan yerge “Sherqiy türkistan partkomining sékrétari ma shingruy” dégili bolmisimu, emma muhajirettiki Uyghurlar “Sherqiy türkistan” namini qollinishqa bolidighan herqandaq pursetni qoldin bermey keldi. Hetta bir qisim döletlerning ayrim siyasiyonlirimu Uyghurlarning bu lenetlik namdin haqaret hés qilidighanliqini chüshinip, bezi gheyri-resmiy sorunlarda “Shinjang” démey, “Sherqiy türkistan” deydighan ehwallarmu pat-pat körülmekte. Qiziq yéri shuki, yéqindin buyan xitay uchur wasitiliridimu “Shinjang” namini emeldin qaldurush kérekliki, hetta “Shinjang” dégen namning ornigha “Gherbiy diyar” (西域) dégen namni qollinish teshebbusliri otturigha chiqmaqta. Derweqe, Uyghurlar “Shinjang” dégen bu namdin her waqit rahetsiz bolidu, emma xitaylar némishqa bu namdin rahetsiz bolidu? Uyghurlar burundin tartip nepretlinip kelgen bu lenetlik namni xitaylar eslide dawamliq qollinishni teshebbus qilishi kérek idighu?

Eslide xitayning “Shinjang” dégen namni “Gherbiy diyar” gha özgertish urunushi, hetta “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ni bir qanche ölkilerge bölüwétish arqiliq “Shinjang” dégen namini emeldin qaldurush teshebbusi bügünla otturigha chiqip qalghan bir tasadipiy qarash emes. Xitayda bu heqtiki talash-tartishlar buningdin nechche on yillar burunla bashlan'ghan we bügün'giche izchil dawam qilmaqta. Halbuki, kishini heyran qalduridighan bir teripi shuki, xitaylar arisida shunche uzun yil talash-tartishqa seweb bolghan bu mesilining Uyghurlarning diqqitidin yiraqta qalghanliqi idi.

Bu heqte xitay ichide bolghan talash-tartishlargha nezer aghdurghanda, “Shinjang” dégen namni “Gherbiy diyar” gha özgertish teshebbusi eslide xitayning siyasetshunasliri we ziyaliyliri arisida küchlük qollashqa érishipla qalmastin, belki xitay hökümitimu bu heqte xéli bash qaturghaniken. Yéqindin buyan otturigha chiqqan “Shinjang” namini özgertish qarishidikiler ichide “Qayil qilish küchi eng yuqiri” dep qaralghan teshebbusni sin'gaporda chiqidighan “Birleshme etigenlik géziti” ning alahide tekliplik obzorchisi yü shiyü (于时语) otturigha qoyghanliqi melum. Yeni yü shiyu 2009-yili awghustta sin'gaporda chiqidighan “Birleshme etigenlik géziti” (Lianhe Zaobao) torida “‛shinjang‚ namini eslidiki ‛gherbiy diyar ölkisi‚ ge özgertish kérek” namliq obzor élan qilghan. U bu obzorining béshidila mundaq dep yazghan: “Shinjang mesilisining eng muhim bir qatlimi del ‛shinjang‚ dégen bu nam mesilisidur. Bu mesile alliburun xitayning gé'o-siyasitidiki bir yük bolup qaldi. Chünki gherb dunyasi we shinjang musteqilchiliri bu namdin toluq paydilinip kétiwatidu. . .”

Yü shiyü mezkur obzorida, “Shinjang” dégen bu namning Uyghurlar we gherb dunyasi üchün Uyghurlarning musteqilliq mesilisidiki küchlük bir kozirgha aylinip qalghanliqini, shunga bu namni emeldin qaldurup, xen we tang sulaliridin bashlapla xitayche menbelerde qollinilghan “Gherbiy diyar” (西域) dégen namni qollinish kéreklikini tekitligen.

Yü shiyüning “Shinjang” dégen bu namni emeldin qaldurup, xen we tang sulaliridin bashlapla xitayche menbelerde qollinilghan “Gherbiy diyar” (西域) dégen namni qollinish kéreklikini tekitligen obzoridin süretke élin'ghan.
Yü shiyüning “Shinjang” dégen bu namni emeldin qaldurup, xen we tang sulaliridin bashlapla xitayche menbelerde qollinilghan “Gherbiy diyar” (西域) dégen namni qollinish kéreklikini tekitligen obzoridin süretke élin'ghan.
xinfajia.net

Shuningdin kéyin “Shinjang” namini özgertish heqqidiki munaziriler xitayda téximu yuqiri basquchqa kötürülüp, hetta milliy térritoriyelik aptonom rayonlarni pütünley emeldin qaldurup, Uyghur qatarliq milliy we diniy kimliki küchlük bolghan milletlerni mejburiy yosunda “Jungxu'a milliti” ge aylanduruwétish teshebbuslirimu keyni-keynidin otturigha qoyulghan.

Chingxu'a uniwérsitéti dölet ehwali tetqiqat institutining tetqiqatchiliridin xu lyenxé we xu en'ganglarning 2011-yili “Shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnili” da élan qilghan we zor munazire qozghighan “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti” doklati buning tipik misalliridin biridur. Mezkur doklatta “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ni pütünley emeldin qaldurup, Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qiliwétish, zörür tépilsa qattiq wasitilerni qollinip mejburiy yoqitish teshebbus qilin'ghan. Bu xil teshebbuslarning küchiyishi eyni yilliri Uyghurlar arisidimu zor ghulghula qozghighan. Yeni eyni waqitta “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti” namliq bu doklatni qattiq tenqid qilghan we xitayning bundaq bir siyasetni emeliyleshtürüshini tosush üchün hayati bedilige zor tirishchanliq körsetken Uyghur ziyaliylirining wekili del ilham toxtidur. Ilham toxti 2011-yili xitay hökümitige milliy mesililerni hel qilishning yolliri heqqide mexsus bir doklat sun'ghan. U doklatida xitayning “Asasiy qanuni”, “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” hemde xelq'ara kishilik hoquq nizamlirigha asasen, Uyghurlarning aptonomiye heqliri emeliyleshtürülse, milletler mesililerning özlükidin hel bolidighanliqini türlük pakitlar bilen yorutqan.

Derweqe, xitayda “Shinjang” dégen namni yoqitish teshebbusliri otturigha chiqqan 2009-yilidin taki bügün'giche, xitay hökümiti izchil halda birinchi ewlad milletler siyasitini özgertmeydighanliqini, milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümini emeldin qaldurmaydighanliqini aghzidin chüshürmey keldi. Emeliyette bolsa 2010-yili Uyghur élini xitayning 19 ölkisige “Shinjanggha nuqtiliq yardem” namida bölüp berdi. “Yardem” namida Uyghur éligha kelgen xitay aqqunlargha hetta “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” diki memuriy organlarda birinchi qol rehber bolush imtiyazini berdi. Tijaret namida kelgenlerge, Uyghur élining tebi'iy bayliqlirini heqsiz ishlitish hoquqini berdi. Shundaq bolupla qalmay yene, shi jinping textke olturghandin buyan “Jungxu'a milliti” peyda qilish xitayning muhim nishanigha aylandi. Uyghurlarning memuriy we iqtisadiy heqlirini tartiwalghandin kéyin, jaza lagérlirini qurup, irqiy qirghinchiliq yürgüzdi. Shuning bilen birge “Jungxu'a milliti kimliki” ni Uyghurlargha mejburiy téngip, ularni öz kimlikidin waz kéchishke qistidi. Démek, xitay emeliyette “Ikkinchi ewlad milletler siyasiti” ni alliburun yolgha qoyup bolghan bolsimu, lékin buni yoshurush üchün “Quyruq körsitip, öpke sétish” yolini tutqanliqi éniq. Chünki xitayning nishani xitayni parchilash emes, belki tarixtiki menching impiriyesining mustemlike xeritisige kirgen barliq zéminlargha warisliq qilishtur. Téximu éniqraq qilip éytqanda, shi jinping hökümranliqidiki bügünki xitayning arzusi dunyani özige maslashturup “Büyük jungxu'a impériyesi” qurush, amérikaning aldigha ötüp, dunyagha xoja bolushtur. Shundaqken, xitayning “Birleshken döletler teshkilati”, “Xelq'ara qanun”, “Xelq'ara kélishimiz” dégenlerge emel qilishtin éghiz échish bir exmiqanilik, xalas! shungimu xitayning atalmish “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi” mesiliside saxtipezlik qilishi, “Aptonomiye qanuni” ni emeliyleshtürmesliki, hetta özliri qoyghan “Shinjang” dégen namdinmu qorqup, uni özgertiwétishning koyigha chüshüshi, del bu sewebtindur.

Buni chüshinish üchün, xitayning “Asasiy qanuni” we “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” diki munasiwetlik maddilarda némiler déyilgenlikige qarap béqish artuqche emes, elwette.

Xitayning 1954-yili élan qilghan “Asasiy qanuni” ning 67-, 68-, 69-we 71-maddilirida “Aptonom hökümetlirining hoquq yürgüzüsh shekli mezkur rayondiki köp sanni igileydighan milletning arzusi boyiche békitilidu” déyilgen bolsa؛ 72-maddisida, “Yuqiri derijilik dölet organliri aptonom rayonlarda aptonomiye heqlirining toluq emeliylishishige mutleq yosunda kapaletlik qilishi we az sanliq milletlerning siyasiy, iqtisad we medeniyet qurulushigha yardem qilishi kérek” déyilgen. Halbuki, emeliyette “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümet” bolsa Uyghurlarning arzu boyiche emes, belki izchil halda xitaylarning arzusi boyiche “Aptonom hoquqi” yürgüzüp kéliwatidu. Xitay hökümiti öz qanunida belgilen'gen “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” gha emes, belki uninggha nazaretchilik qilidighan yérim herbiy qanunsiz organ bingtüenning tereqqiyatigha izchil yardemde bolup keldi.

“Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” ning 10-we 11-maddisida, “Aptonom rayonlarda shu rayonning igisi bolghan milletlerning öz til-yéziqi, örp-aditini dawamlashturush we tereqqiy qildurush, shundaqla dini étiqad erkinliki bar” liqi békitilgen. Emma ré'alliqta Uyghurlar bu heqlirining hemmisidin mehrum qilindi.

“Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” ning 16-maddisida, “Aptonom rayonlarning xelq wekilliri aptonom hoquqigha ige milletlerdin bolushtin sirt, aptonom rayonda yashawatqan bashqa milletlergimu muwapiq miqdarda wekillik namzati bérishi kérek” déyilgen. Emma ré'alliqta bolsa, Uyghur aptonom rayonining atalmish “Xelq wekilliri” ichide xitaylarning sani Uyghurlar bilen oxshash hetta Uyghur wekillerdin köp bolup keldi. Misalgha alsaq, ilham toxti 2013-yili gollandiye muxbirining ziyaritini qobul qilghanda, bu heqte mundaq dégen: “Shinjang Uyghur aptonom rayonining bu qétimliq memliketlik xelq wekillirining sani 60 neper. Ularning ichide xitaylar bilen Uyghurlar wekillerning sani oxshashla 23 neperdin boldi. Uyghurlarning nopusi aptonom rayon omumiy nopusining 47 pirsentini igileydu, xitay nopusi bolsa 40 pirsentni igileydu. Nopustiki perq bilen wekillerning nisbiti bir-birige mas kelmeydu”.

“Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” ning 24-maddisida, “Aptonomiye hoquqi yürgüzidighan rayonlar döletning herbiy tüzümi we yerlikning éhtiyajigha asasen, merkezning testiqi bilen özining jem'iyet amanliqini qoghdaydighan jama'et xewpsizlik qoshunini qurup chiqsa bolidu” déyilgen. Emeliyette bolsa, Uyghurlargha bundaq bir xewpsizlik qoshuni qurush uyaqta tursun, belki “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” arqiliq, Uyghurlarni herbiy nazaret astida tutup keldi.

Nawada Uyghurlarning “Milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi” heqiqiy menide bérilginide, xitay hökümiti duch kélidighan birinchi mesile, Uyghur éli 1955-yili kommunist xitay teripidin “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen nam bilen atalghandin buyan Uyghurlarning “Aptonomiye hoquqi” ning xelq'ara nizamlargha xilap halda éghir depsende qilin'ghanliq mes'uliyitining sürüshtürülüshi bolidu. Uningdin kéyin Uyghur élide xelq'ara qanunlargha we xitayning “Asasiy qanuni”, “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” gha xilap halda qanunsiz mewjutluqini saqlap kéliwatqan “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” mesilisi, bingtüen arqiliq Uyghur éligha köchürüp kélin'gen qanunsiz xitay köchmenliri we ularning Uyghurlar üstide ötküzgen irqiy qirghinchiliq jinayetliri otturigha chiqidu. Bu mesililerning otturigha chiqishi muqerrer halda Uyghurlarning musteqil dölet qurush heqqige ige bolghan bir millet bolghanliqidek bir heqiqetni ashkarilaydu!

Démek, bu ishtin otturigha chiqidighan netije muqerrer halda xitayning jinayi jawabkarliqqa tartilishi we Uyghurlarning erkinlikke chiqishi bolup qalidu. Chünki bundaq qismetler yalghuz Uyghurlarningla béshigha kelgen bolmastin, belki bashqa xelqlerningmu béshigha kélip baqqan. Yene kélip, xelq'arada Uyghur mesilisige oxshap kétidighan we netijisi ziyankeshlikke uchrighuchi xelqning musteqil bolushi bilen netijilen'gen kosowoning musteqil bolushidek örnekler bolghan. Kosowoluqlarning aptonomiye heqliri sérbiye hökümiti teripidin bikar qilin'ghandin kéyin, kosowoluqlar qattiq qarshiliq bildürgen. Bu xil qarshiliqqa taqabil turush üchün sérbiye hökümiti kosowo xelqige irqiy qirghinchiliq yürgüzmekchi bolghinida, nato esker ewetip, bu irqiy qirghinchiliqni tosqan. Kosowomu bu pursette musteqilliq élan qilghan. Gerche b d t taki bügün'giche kosowo musteqilliqini étirap qilmighan bolsimu, emma kosowo yenila bir musteqil dölet süpitide mewjutluqini saqlap kelmekte. Kosowo mesilisi bilen Uyghur mesiliside Uyghurlarni téximu ümidke chaqiridighan bir perq shuki, kosowo tarixta sérbilarning zémini bolup, osman impériyesi balqan yérim arilini öz tewelikige kirgüzgendin kéyin, kosowodiki yerlik xelqler musulmanlashqan hemde xiristiyan dinidiki sérblardin ayrim kimlikke ige bolghan. Ikkinchi dunya urushi axirliship sabiq yugoslawiye fédératsiyesi qurulghanda kosowodiki albanlarning nopusi 90 pirsenttin köp bolghanliqi üchün, bu jay sérbiye ittipaqdash jumhuriyiti tewelikidiki aptonom rayon qilip békitilgen. Kosowodiki albanlarning del mushundaq aptonomiye heqqi bolghanliqi üchün, sabiq yugoslawiye fédératsiyesi parchilan'ghanda sérbiye hökümiti ularning aptonomiye heqlirini emeldin qaldurghan, shundaqla ulargha irqiy qirghinchiliq yürgüzgen. Kosowo xelqi del mushu “Aptonomiye heqqi” ni destek qilip, axirida musteqil kosowo dölitini qolgha keltürdi. Halbuki, Uyghurlar tarixtin buyan Uyghur élining asasliq yerlik xelqidur, shundaqla bu zéminning heqliq igisidur! menching impériyesi yimirilgendin kéyin bu mustemlike tupraq milletchi xitaylar qurghan jungxu'a min'goning, 1949-yilidin kéyin xitay kommunistliri qurghan xitay xelq jumhuriyitining kontrolluqigha ötüp qalghan bolsimu, emma Uyghurlarning musteqilliq küreshliri esla toxtap qalmighan. Buni xitaymu nahayiti éniq bilgenliki üchün, izchil yosunda “Shinjang xitayning ayrilmas bir qismi”, “Xitay birlikke kelgen köp milletlik dölet” dégen teshwiqatlarning qilip kelmekte. Hetta saxta tarix yasap, “Uyghurlar bu rayon'gha kéyin köchüp kelgen”, “Shinjangning eng burunqi ahalisi xitaylar idi” dégendek bimene sepsetelerni bazargha sélip, Uyghurlarning bu tupraqqa bolghan igidarchiliq hoquqini inkar qilishqa urunup kelmekte.

Yighip kelsek, xitayning nöwette “Shinjang” dégen namdin bi'aram bolushi we uni özgertishke bekrek bash qaturup kétishining sewebi, Uyghurlarning musteqil bolup kétishidin qorqqanliqidindur. Chünki “Shinjang” dégen nam menching impériyesi teripidin qoyulghan we esli menisi “Mustemlike qilin'ghan zémin” ni bildüridighan atalghudur. Gerche bu mustemlikilik menching impériyesi aghdurulghandin kéyin axirlishishi kérek bolsimu, emma Uyghurlar tashqiy mongghuliye musteqilliq jakarlighandek, bu tarixiy pursetke na'il bolalmighan yaki bu pursetni qoldin bérip qoyghan. Eksiche 1912-yili milletchi xitaylarning dahiysi sun yatsén (sun jungshen) jakarlighan “Besh millet jumhuriyiti” (五族共和) yaki jungxu'a min'goning bir ezasi bolup qalghan. Milletchi xitay (gomindang) hakimiyiti 1949-yili xitay kompartiyesi bilen ichki urushta meghlup bolghandin kéyin, Uyghur éli xitay xelq jumhuriyitining bir qismi bolup qalghan. Uyghur élining kommunist xitayning künlüki astigha kirip qélishida sabiq sowét ittipaqi we stalinning qolimu bar bolup, bu qoshulushqa “Aptonomiye hoquqi” ning wede qilin'ghanliqi éniq. Buni xitayning “Asasiy qanuni” gha kirgüzülgen xitaydiki milletlerge bérishke wede qilin'ghan “Milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi” din körüwélish mumkin.

Derweqe, “Shinjang” dégen namning özila Uyghurlarning mustemlike astidiki xelq ikenlikini ispatlaydighan polattek ispattur. Musteqil dölet qurush heqliri bolghan Uyghurlarning kéyinki waqitlarda xitay zéminigha qoshulup qélishi, ularning tupraq igisi bolghanliqidek heqiqetni hergizmu özgertelmeydu. Peqet “Shinjang” dégen nam mewjutla bolidiken, Uyghurlarning mustemlike astidiki xelq ikenlikidek bir heqiqet esla özgermeydu. “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” mewjutla bolidiken, xitay özining yalghan teshwiqatliri bilen Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini hergiz aqliyalmaydu. Bu sewebtin xitay “Shinjang” namini bir amal qilip özgertish, peqet bolmisa, Uyghurlarni milliy kimlikliridin tandurup, aptonomiyeni pütünley emeldin qaldurushning péyide yürmekte.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar peqet aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.