Tarixning dawami üchün

Her qandaq bir milletning kimliki tarixigha baghlan'ghan bolidu. Uyghur kimlikimu Uyghurning tarixigha yiltiz tartqan. 80-Yillardin kéyinki Uyghur edebiyatida tarixi romanlarning izchil yézilip turushi Uyghur ziyalilarning xitay téngiwatqan dölet kimlikige qarshi millet kimliki yaritish istikining miwisi idi. Chünki tarixni izdesh, tarixni öginish, tarixni eslep turush we eslitip türüsh arqiliq Uyghurning kimliki küchlinidu, chongqurlishidu, changqighan dillarning kimlik teshnaliqi qanidu. Biz tarix yazalighanliqimiz, tarix yaritalighanliqimiz, tarixni tirildürüshke we tarixtin kelgüsige qarap yol élishqa qadir bir millet bolghinimiz üchün xitayning düshminige aylanduq.

Bizning ikki ming yilgha yéqin tarixqa ige yazma edebiyat xatirimiz, bir uchi qara déngizdin bashlinip yene bir uchi qaraqorumgha tutashqan aghzaki tarix en'enimiz, barghanla yerde döletlerni qurup medeniyet berpa qilghan döletchilik en'enimiz, hich qachan mohitqa, musapiretke we muhajiretke masliship singip ketmestin mewjutluqimizni saqlap küchlinishimiz xitaygha xiris bolup tuyuldi. Shu seweblik dunyadiki ikkinchi chong qudretlik zorawanning, dunyadiki eng küchlük nazaret téxnikisige ige döletning yoqitishni meqset qilghan bu qeder rehimsiz hujumigha duch kéliwatimiz. Shunga bügünki ziddiyet xitayning tarixtin buyanqi itirap qilinmighan nopuzi, singmigen medeniyti we hich qachan qobul qilinmighan kimliki seweplik kélip chiqiwatidu. Bügünki zulum peqet xitayning yetmish yilliq meghlubiyitige chidiyalmay Uyghurdin almaqchi bolghan qisasining yalingach otturigha chiqqan shekli. Xitayni bi'aram qilghini Uyghurning basqanche küchliniwatqan medeniyiti, tarix éngi, öchürgenche rushenlishiwatqan Uyghurluq kimlikidur.

Xitayning yoqatmaqchi bolghini bizning tarixi shan-sheripimiz, zémindarliqimiz we xojayinliq ghururimizdur. Bizning tarixta qurghan döletlirimizdin, xaqan atalghan ata, xanish atalghan anilirimizdin pexirlinishimiz xitayning ichini qan qildi. Shunga ularning izi öchürüldi, ular salghan meschitler tüzlendi, ular salghan orda saraylar weyran qilindi, hetta ular yatqan qebrilernimu bitchit qilishti. Shunga ular qaraxanlar dölitining qehriman jengchiliri we ghalip xaqanliri kömülgen qeshqerdiki arslanxan, ordam qebristanliqini weyran qildi. Se'idiye dölitimizning tüwrükliri bolghan ejdadimizning tenliri depin qilin'ghan yarkenttiki doxan pasha mazirini berbat qildi. Axirqi döletlirimizning rehberliri yatqan ürümchi shamalbaghdiki qebristanliqni weyran qilip, xojiniyaz haji, mes'ut sebiri, qurban qoday, sawut damolla qatarliq yétekchi zatlarni göridin tartip chiqardi. Özidin nechche hesse küchlük muntizim armiyeni yéngip shixoni xitaydin tazilap azat qilghan Uyghur qehrimanlarning qebristanliqini tüzlep tashlidi.

Xitay bizning tariximizni özgertip, diyarimizdiki tarixqa baghlan'ghan namlarni emeldin qaldurdi. Xitay Uyghurni tarixtin ümid üzgüzüp ata-ana tonimaydighan, ejdat izini boylimaydighan, bowisi tikken köchet, momisi ey qilghan baghqa warsiliq qilmaydighan bir top chuwalchaq kishilerge aylandurup qoyush üchün jan jehli bilen uruniwatidu. Buning üchün Uyghurche dersliklerni özgertip qayta yazdi we lagérlarda saxta tarixni derslik qilmaqta.

Xitay tarixi ésimizni qurutush üchün tarixtin buyan dawamlashqan yer namlirimizni özgertip chiqti. Hazir ürümchide Uyghurche atalghan qibletagh, köktagh, bulaqtagh qatarliq namlarni pütünley xitaychigha özgertti. Uyghur aptonum rayunluq hökümetning organ torbéti bolghan “Tengritagh tori” dégen namnimu tiyanshan tori qilip özgertti. Ürümchining Uyghurche yer namlirini éniqlap turghuzup chiqqan niyaz kérim sherqi ustazni lagérgha qamidi. Untuldurulghan Uyghurche yar namlirini bayqap qéliplashturup békitken, ürümchining hemme yérige esli Uyghurche namni yazdrughan aptonum rayunluq til yéziq kométitini bikar qildi. Bu organdiki alim xesen, hemdulla abduraxman, abduzahir tahir, na'iljan turghan qatarliq ziyalilarni qamaqqa mehkum qildi.

Uyghur wetende tarixidin uzaqlashturiliwatqan, tarixi miraslardin ayriliwatqan, tarixni roman arqiliq bildüridighan ziyalilardin mehrum qalghan shara'itta muhajirettiki Uyghur ziyalilargha tarixning dawamini ulash, yézish, qolidin kélishiche muhajirette tarixi miraslarni qoghdash wedawam qilish burchi yüklinidu. Bubügün Uyghur kimlikini muhajirette qoghdash, küchlendürüshning asasi, shundaqla kelgüside wetinimizde Uyghurning mewjutluqini kapaletlündürüshning, Uyghur kimlikini yükseldürüshning ul téshidur. 

Muhajirette tarixni dawam qilishta her sahediki kishilerge her xil mes'uliyet yüklinidu. Ziyalilar yazidu, oqutidu, baylar bolsa yazduridu, tarqitidu we ewlatlargha singdürüshke hesse qoshidu. Her qaysi ellerdiki teshkilatlar pa'aliyetlerde Uyghur tarixigha alaqidar témilarni muzakire we mulahizilerge tashlaydu. Ana til mektepler Uyghur tarixini balilar chüshineleydighan shekilde oqutush mezmunigha kirgüzidu.

Muhajirette her bir Uyghurning tarixni dawam qilish, ulash üchün, tarixmizning yoqalmasliqi üchün qilalaydighan ishimiz tariximizni familimizge singdürüshtur. Qilalaydighan ishimiz muhajirette tallash hoquqimiz bolghan famile arqiliq tariximiz, qehrimanlirimiz we tarixi namlirimizni a'ilimizge élip kirish, ismimiz we jismimizgha baghlash bolushi kérek. Mesilen, türkiyede minglighan Uyghurning puqraliqqa érishkenlik uchuri tarqaldi. Bayqishimche ularning köpi dadisining ismini famile ornida ishlitiptu. Shunisi éniqki famile dégenlik dada ismi emes, belki dada ismi arqisigha qoshulup kélidighan, shu kishini ejdadigha baghlaydighan bir belge. Shunga her bir Uyghurning qilalaydighan ishi bizning bowilar qaldurghan namlarda, momilar yürektin chiqirip söygen isimlarni famile qilishta ching turush we izchil bolushtur.

Tarixi namlarni izchil qollinish, qoghdash we dawam qilishta axbarat organlirimizning roli chong. Misalen, xitay Uyghurche yer namlirini én'gilizche yazghanda pütünley xitayche teleppuz bilen yazidu. Netijide ‍u yer namlirining Uyghurning tarixi bilen bolghan alaqisi üzülidu. Mesilen, astane dégen Uyghurche paytext dégen söz. Bu söz ottura asiyadiki tillarda ortaq shu menani bildüridu. Uyghur tilida astane dégen yer namlirining bolghanliqi Uyghurlarning dölet qurghanliqining ispati. Buni xitayche teleppuzda latin herpliri bilen asitana dep yazghanda dunyada hich bir millet uning payext dégen menidiki söz ikenlikini bilelmeydu. Shunga bizning axbarat organlirimiz Uyghur heqqide én'gilizche xewer tarqatqanda yer namilirimizning xelq'arada adetlen'gen atilishidin bashqa esli Uyghurche atlishini tirnaq ichige élip bolsimu'eskertip qoyushi, én'giliz tilliq dunyagha Uyghurlarning eslide qandaq ataydighanliqini eskertip qoyushi kérek. Bizde “Uyghur éli” dégen tarixi nam yoqap, uning ornigha Uyghur rayuni, Uyghurlar diyari dégen sözlermu yéghip ketti. El dégen dölet dégenlik bolup sap Uyghurche söz. Uyghurlar tarixta qurghan, turpanni paytext qilghan, idiqut döliti déyiliwatqan döletning Uyghurche yazma menbediki ismi “Ulugh Uyghur éli” idi. Mehmut qeshqeri “Diwan” da zéminimiz heqqide “Uyghur dégen bir elning nami” dégen. Biz Uyghurning tarixta qurghan özining élini eslige keltürmekchi. Bizning rosche rayun dawayimiz, erepche diyar sewdayimiz yoq. 

Uyghurdek kimliki tehditke uchirighan milletke tarix yölek bolidu. Uyghurdek ömliship, ömekliship mewjutluq körishige atlinishni kérek bolghan milletke tarix quwwet bolidu. Uyghur üchün tarix bügünki qismetning sewebi, etiki tesewwurimizning xuruchi, köz aldimizdiki tehditke qarshi tejribilirimizning menbesidur. A'ililerde eslenmigen, eslerde tirildürülmigen, emellerde warisliq qilinmighan tarix ötmüshke aylan'ghan weqeler, tupraqqa aylan'ghan shexsler we qebristanliqlarni toldurghan jesetlerge aylinip qalidu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.