Tarixchilar: ottura asiya we rusiyediki Uyghur tarixi we étnografiye tetqiqati ilgiriki dewrge qarighanda suslashqan

Kéyinki waqitlarda merkiziy asiya xelqlirining tarixi we medeniyiti boyiche élip bériliwatqan keng da'iridiki tetqiqatlar netijiside köpligen ilmiy eserlerning neshr qiliniwatqanliqi melum. Ene shundaq eserlerning yene biri rusiye paytexti moskwadiki “Islamskaya kniga” neshriyatidin yoruq körgen idi. “Yipek yoli wadiliri: merkiziy asiya xelqlirining étnografiyesi, tarixi we menbeshunasliqining bügünki mesililiri” dep atalghan mezkur kitabning omumiy hejmi 848 betni teshkil qilghan. Eser rusiye muptilar kéngishi, rusiye penler akadémiyisining omumiy tarix instituti we mardjani fondi teripidin neshr qilindi. Kitab meshhur étnograf we sherqshunas, merkiziy asiya xelqlirining tarixi we étnografiyesi boyiche mutexessis belqis karmishéwaning 100 yilliq xatirisige béghishlan'ghan. Mezkur toplamda gérmaniye, isra'iliye, kanada, italiye, polsha, firansiye, rusiye qatarliq ondin oshuq memliketning alimliri bolup, 72 aptorning 66 ilmiy maqalisi bérilgen. Uning ichide qazaqistanliq Uyghurshunaslardin risalet kerimowa we ablet kamaloflarning maqalilirimu orun alghan.

Almuta shehiridiki r. Sulaymanof namidiki sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizining rehbiri, tarix penlirining doktori risalet kerimowaning “Yettisu Uyghurlirida métalni qayta ishleshning en'eniwi türliri (lénin'grad, moskwa we qazaqistan étnografiyelik ékispéditsiyelirining matériyalliri asasida, 1976-1990-yillar), turan uniwérsitétining proféssori ablet kamalofning “Yettisu Uyghurliri tarixidiki meshrep erler olturushliri” namliq maqaliliride Uyghurshunasliq ilmining tarix we étnografiye mesililiri otturigha qoyulghan.

Uyghurlarning tarixi we étnografiyesi boyiche qandaq ilmiy tetqiqatlar élip bérilghan? bu sahelerde kimler ishligen? 

Ablet kamalof sowét dewridiki tarix tetqiqatlirining rawajlinish alahidilikliri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Uyghur xelqining tarixi boyiche tunji ilmiy layiheler sowét tarixshunasliq pénining rawajlinishigha qoshulghan chong töhpe bolup hésablinidu. Mesilen, Uyghurlarning qedimiy we ottura esir tarixining asasiy basquchliri 1940-yillarning axirlirida aléksandr bérnshtam teripidin tetqiq qilin'ghan idi. Kéyinki waqitlarda Uyghurlarning tarixi boyiche tetqiqatlar moskwa, lénin'grad, almuta we tashkent qatarliq töt sheherning ilmiy merkezliride élip bérildi.” 

Ablet kamalofning tekitlishiche, tashkentte Uyghurlarning tarixi boyiche tetqiqatlar anche qoyuq bolmighan iken. Ular asasen moskwa alimliri bilen hemkarliqta ishligen bolup, bu jehette bolupmu Uyghur élining ching impériyisi teripidin bésiwélinish tarixi eket xojayéfning emgekliride tetqiq qilin'ghan. Shuningdek ottura esir boyiche ayrim tetqiqatlar rusiyening nowosibirsk shehiride élan qilin'ghan. 1984-Yili Uyghurshunasliq bölümide mexsus Uyghurlarning tarixi we étnografiyasi bölümining échilip, uninggha gégil isqaqofning bashqurghan idi. Uning éytishiche, qazaqistanliq tarixchilar moskwaliq we lénin'gradliq alimlar bilen zich hemkarliqta ishligen. Sowét tarixshunasliq pénige shundaqla Uyghur xelqining tarix tetqiqatining nezeriyiwi nuqtilirimu kirgen bolup, sowét tarixchiliri Uyghurlar sherqiy türkistanning yerlik ahalisi bolup hésablinidu dégen idiyini ilgiri sürgen we testiqlighan iken. 

Ablet kamalof yene mundaq dédi: “Uyghurlar millet süpitide sherqiy türkistanda shekillendi. Bu idiye xitay tarixshunasliq pénining asasiy idiyisige qarshi kélidu. Xitay alimliri Uyghurlar peqet 9-esirde mongghuliyeni merkez qilghan Uyghur köchmen qaghanliqi ghulighandin kéyin sherqiy türkistan'gha olturaqlashqan dégen pikirni ilgiri süridu. Sowét alimliri sherqiy türkistanning yerlik ahalisi we bu yerge köchüp kelgen éléméntlar asasida Uyghur millitining kélip chiqqanliqini we shekillen'genlikini otturigha qoydi.” 

Ablet kamalof yene sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin Uyghurlarning tarixi boyiche tetqiqatlarning asasen almutada 1986-yili qazaqistan penler akadémiyeside qurulghan Uyghurshunasliq institutida yürgüzülgenlikini, andin sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizi asasida dawam qilghanliqini otturigha qoydi. Uning éytishiche, hazirqi waqitta Uyghurlarning tarixi boyiche tetqiqatlar ilgirikidek jiddiy bolmisimu, emma melum derijide élip bériliwatqan iken. Dunya Uyghurshunasliq péni hazir amérika qoshma shtatliri we gherbiy yawropani merkez qilghan iken. 

Melum bolushiche, sabiq sowét jumhuriyetliride Uyghurlarning tarixi boyiche shughullan'ghan tetqiqatchilar hazir özlirining chet'ellik kesipdashliri bilen zich hemkarliqta ishlimekte. Peqet ottura asiyaning köpligen alimliri emgeklirini peqet öz memliketliridila emes, belki chet'ellerdimu neshr qilinmaqta.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistanliq étnograf tarix penlirining doktori risalet kerimowa sowét dewride étnografiye mesililirini tetqiq qilidighan ikki merkez bolghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Bu mikluxo maklay namidiki sowét ittipaqi xelqlirining étnografiye institutining moskwa we lénin'gradtiki bölümliri. Köpligen sowét étnografliri ene shu merkezlerde ösüp yétildi. Sowét dewride Uyghur étnografiyesi mutexessisliridin irina zaxarowani atashqa bolidu. Uning ‛sowét Uyghurlirining maddiy medeniyiti‚ namliq emgiki ‛dunya xelqlirining étnografiyesi‚ namliq köp tomluq eserde élan qilin'ghan. Bu toplam klassikiliq emgek dep bahalan'ghan idi. Uyghur tarixchisi ruqiyem xojayéwa ana we bala örp-adetliri boyiche mutexessis bolghan. Méning ilmiy rehbirim aléksandir réshétof bolsa, sowét we shinjang Uyghurlirining étnografiyesini tetqiq qilghan. Buningdin tashqiri lyudmila chwir, élla mamédowa we bashqilar Uyghurlarning étnografiye mesililiri boyiche köpligen tetqiqatlarni élip barghan.”

Risalet kerimowaning éytishiche, qazaqistandiki Uyghurshunasliqta étnografiye birinchi nöwette gégil isqaqofning ismi bilen zich baghlinishliq iken. Uning “Rus sayahetchiliri teripidin sherqiy türkistan Uyghurliri étnografiyesining tetqiq qilinishi” namliq monografiyesi neshr qilin'ghan iken. 

Risalet kerimowa yene mundaq dédi: “Eyni waqitlarda u her xil étnografiyelik bölümlerni bashqurghan idi. Atap éytqanda, 1986-we 1996-yilliri u Uyghurshunasliq institutining étnografiye bölümini bashqurdi. Bu bölümde uning rehberlikide bir nechche xadimlar ishligen idi. Yuqirida ismi atalghan ruqiyem xojayéwa, Uyghurlarning igilik mesililirini tetqiq qilghan galina baratowa. Men bolsam Uyghurlarning hünerwenchilik kespi mesililirini tetqiq qilghan idim. Buningdin tashqiri, yash tetqiqatchilarmu boldi. Mesilen, adiljan zulyarof Uyghurlarning turushluq öy hüniri boyiche namzat-doktor boldi.”

Risalet kerimowaning déyishiche, sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, yeni 1990-yillardiki iqtisadiy tapchilliq tüpeyli köpligen tetqiqatlar toxtap qélip, alimlar ishsiz qalghan iken. Ilgiri bu sahede ishligen tetqiqatchilarning beziliri alemdin ötken bolsa, beziliri bashqa sahelerge yötkelgen. Risalet kerimowa ene shu waqitlardin tartip qazaqistandiki Uyghur étnografiyesi tereqqiyatida suslishish ehwalining bayqalghanliqini bildürdi.