Insaniyet möjizisi: turpan oymanliqidin tépilghan dunya boyiche eng qedimki éger
2025.01.08
Yéqinda amérika döletlik jughrapiye jem'iyitining neshr epkari bolghan “Döletlik jughrapiye” (National Geography) zhurnili tor béti, 2024-yildiki dunyawi möjize xaraktérlik 7 chong arxé'ologiyelik bayqashni élan qilghan. Bu bayqashlarning ichide 2023-yil Uyghur élining turpan tewesidiki xitayche yangxey dep atalghan qebristanliqtin tépilghan at égirimu bar iken.
Bügünki künde xitay hökümet da'iriliri Uyghurlar we ularning étnik terkibliri heqqide söz bolun'ghanda, Uyghurlarni türk yiltizidin ayrip qarash, xitay menbelik tarixqa baghlash yaki medeniyet miraslirini“ Jungxu'a milliti ortaq gewdisi idé'ologiyesi” ge mas halda xitay merkezchilik nuqti'ineziri boyiche sherhlesh idiyelirini küchep teshwiq qilmaqta. Bu xil weziyette dunya ilim sahesining Uyghur élidin tépilghan arxé'ologiyelik tarixiy buyumni insaniyet möjizisi qatarida körüp baha bérishi Uyghurlar üchün hem ehmiyetke igidur.
Xewerde éytilishiche, turpan oymanliqidin bayqalghan bu éger, qurghaq muhitning tesiride bügün'giche saqlinip qalghan iken. Mezkur éger ayal jeset bilen birge hemdepne qilin'ghan bolup, radiyo-karbon tekshürüshi arqiliq éniqlash netijiside, égerning yil dewri miladiyedin burunqi 727-396-yilghiche bolghan dewrge a'it ikenliki békitilgen iken.
2700 Yilliq tarixqa ige bu éger— ilgiri dunya boyiche eng qedimki éger hésablan'ghan altay taghlirining sherqige jaylashqan paziriq qorghani xarabilikidin tépilghan sak-siktaylargha (iskit yaki sikif depmu atilidu) tewe dep höküm qilin'ghan égerning miladiyedin burunqi 5-esirge tewe yil dewridinmu uzun bolghan tarixi bilen dunya boyiche eng qedimki éger dep nam alghan. Bu qedimiy égerning kala térisidin yasalghanliqi melum bolup, ichige kéyik, töge qatarliq haywanlarning yungliri we samanlar toshquzulghan yumshaq éger iken. Mutexessislerning körsitishiche, paziriq égiri bilen sélishturghanda, turpandin tépilghan égerning ichige toshquzulghan matériyallarning tennerxi xélila erzan iken.
Mezkur éger heqqide arxé'ologiyelik tetqiqat élip barghan zyurix uniwérsitéti tetqiqatchisi patrik wértmanning (Patrick Wertmann) bildürüshiche, adette arxé'ologiyelik qidirishta “Éger” köp uchrimaydighan maddiy buyumlardin iken. Chünki yillarning ötüshi bilen égerning organik terkibliri chirip ketkechke, saqlinip qalalmaydiken. Shunga bu sewebtin teklimakan chöllükining girwekliridin at égirining tépilishi— bir möjize xaraktérlik ish iken.
Alimlar yene jeset söngikini analiz qilish arqiliq, éger bilen birlikte depne qilin'ghan ayalning dawamliq at minip yürüshke adetlen'gen bolushi mumkinlikini tekitleydu. Bu biz üchün intayin muhim nuqta bolup, ilgiri peqetla erler urushqa qatnishish yaki qatnash qorali üchün at qollinatti dégen köz qarashni aghdurup tashlash bilen birge, eyni waqitta at minishning turpan oymanliqida yashighan ayallarning kündilik turmushining bir parchisi ikenliki heqqidimu melumat béridu.
Tetqiqatchilar ayal jesetke tewe éger bolsun yaki ilgiri su béshi we zaghunluq qedimiy qebristanliqliridin tépilghan er kishige tewe éger bolsun, yasilishi we shekil jehettin asasen köp perqlenmeydighanliqini, égerning chong-kichikliki we éghirliqi pütünley at min'güchining salahiyiti we kespige qarap belgilinidighanliqini ilgiri süridu. Égerning puxtiliqi we chidamchanliqini közde tutqan halda, yuqiri sewiyede yasalghan qol hünerwenchilikning maddiy pakiti bolghan bu éger yalghuz eyni waqittiki térichilik kespining tereqqiyatidin xewer béripla qalmay, belki yene öz nöwitide shu dewrdiki yerlik kishilerning éger, at we at min'güchi otturisidiki gireliship ketken ichki munasiwetni igiligenlikini bildüridu, shundaqla ularning yüksek ang-sewiyege ige xelq ikenlikidin dérek béridu.
Gerche insaniyetning at köndürüsh we minish tarixining qachan shekillen'genliki heqqide köp xil qarashlar mewjut bolsimu, emma alimlar birdek 3000 yillardin kem emes tarixqa ige ige ikenlikini mu'eyyenleshtüridu. Halbuki éger yasash tarixi birqanche esirlerdin kéyin barliqqa kelgen medeniyet ixtirasi dep qarilidu. Eger tarixta éger yasash hünirini igiligen milletler bolsa, shek-shübhisiz halda shu jem'iyette égerge munasiwetlik bolghan bashqa kesip we ishlepchiqirish igiliklirining teng qedemde mewjut bolup turghanliqini gewdilendürüp béridu.
Bundin burunmu Uyghur élining oxshimighan jaylirida élip bérilghan arxé'ologiyelik tekshürüshler netijiside, at bilen birge depne qilish aditige oxshash medeniyet hadisiliri, qiya tash sizmiliri, qoy térisidin yasalghan chewgen top, qamcha, ötük we dunya boyiche eng qedimki tarixqa ige ishtan qatarliq merkiziy asiya xelqlirining atliqlar medeniyitini eks ettüridighan bir qisim maddiy pakitlar bayqalghan idi.
Uyghur xelqining at medeniyiti we uninggha a'it örp-adetlirini eks ettüridighan mezmunlar arxé'ologiyelik tépilmilardin bashqa yene yazma yadikarliqlar, xelq éghiz edebiyati we “Türkiy tillar diwani” gha oxshash qamuslardinmu orun élip, ta bügün'giche Uyghur xelqining her bir turmush détallirida alahide ipadilinip turidu. 20-Esirde Uyghur qol hünerwenchilikining namayendisi süpitide saqlinip qalghan taqichiliq we serrapchiliq kesiplirining tereqqiyatini hergizmu tarim oymanliqining ottura esir medeniyiti we uningdin burunqi miladiyedin ilgiriki zamanlargha a'it qedimki zaman medeniyitining tesiridin ayrip qarighili bolmaydu.
Tetqiqatchi patrik wértman turpan pichan tewesidin tépilghan qedimki égerning altay taghliri étikidiki iskit we saklarning at-yaylaq medeniyitining tengri taghliri étikige tesir körsitish hadisisi dep qaraydu. Derweqe, bu qedimiy éger bizge altay bozqirliridin tarqalghan at medeniyitining turpan oymanliqida eks etkenlikini körsitip bérish bilen birge charwichiliq, owchiliq, qol hünerwenchilik we toqumichiliqtin ibaret kesiplerningmu mewjutluqidin xewer béridu, shundaqla eyni waqittiki jem'iyet ehwalini chüshinishimizde yardemchi rolini öteydu. Qedimiy éger shuni ispatlayduki, turpan oymanliqida yashighan qedimiy qebililer yalghuz köchmen charwichi xelq idi dégen köz qarashlargha xatime bérip, yerlik xelqlerning olturaqlishish medeniyitinimu belgilik derijide tereqqiy qildurghanliqini perez qilishqa bolidu. Qedimki égerning tépilishi yene bir jehettin dunya ilim sahesinimu merkiziy asiya jümlidin turpan we tarim oymanliqining qedimki medeniyiti üstide qayta oylinishqa, tetqiq qilishqa chaqiridu.
Bilginimizdek xitay teshwiqatliri we bir qisim chet ellik tetqiqatchilarda Uyghur tarixi medeniyitining menbesini orxun Uyghur xanliqi yimirilgendin kéyinki tarix bilenla izahlashqa tutunushtek gheyriy tarixiy xahishlar mewjut. Uyghur alimi abdushükür muhemmet'imin merkiziy asiya insan türkümlirining étnologiyelik tedrijiy tereqqiyatida qedimki dingling qebililirining andronop-ariyanlarning türkiy xelqlerge aylinishidiki muhim bir tip ikenlikini, Uyghurlarning muhim étnik menbesi ikenlikini tekitligen. Turpandin tépilghan qedimki égerge qaytip kelsek, tarixiy matériyallargha asasen, égerning yil dewri bilen oxshash dewrlerde turpan oymanliqida dingling we télé qebililirining yashighanliqi melum. Bu bir dane qedimiy éger bizge Uyghur millitining gewdisini shekillendürgen qedimiy qebililerning tarixiy izlirini yetküzüp béridu.
Xitay hökümiti gerche Uyghur élidin tépilghan arxé'ologiyelik buyumlarni xitay menbelik tarixqa baghlash yaki “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” sepsetisi ramkisi boyiche sherhleshke urunsimu, emma ilmiy pakitlar aldida yenila dunya jama'etchilikining közini tosup qalalmaydu.
[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]