Уйғур дияридики булғинишниң мәнбәси немә?

Уйғур деһқан қум-боранда ешәк һарвиси билән кетиватиду, 2007-йили 8-май, хотән вилайити чира наһийәси

Һава булғиниши нөвәттә йәр шари характерлик тәһдиткә айланған болуп, һава булғинишиниң түрлүк рак кесәлликлири, йүрәк кесили яки сәктә қатарлиқ хәтәрлик кесәлликләрни кәлтүрүп чиқиридиғанлиқи испатланди. Дуня сәһийә тәшкилатиниң санлиқ мәлуматиға қариғанда, һәр йили һава булғинишиниң тәсири түпәйлидин дуня бойичә йәттә милйон адәм һаятидин айрилидикән.

Нөвәттә шәһәрләрниң булғиниши мәсилиси 21-әсирдә дуня миқясида сиясий тәсир қозғаватқан мәсилиләрдин бири болуп қалди. Болупму интернет дәвридики тор сәһипилири вә таратқулириниң ашкарилиши билән, булғиниш мәсилиси еғир болған дөләтләр вә булғиниш сәвәблири су йүзигә чиқишқа башлиди. Дуня сәһийә тәшкилати тор бетидики учурларға асасән, дунядики һава булғиниш еғир болған алдинқи қатардики 50 шәһәрниң ичидә қириқ тоққузи хитай, пакистан, һиндистан вә бенгал қатарлиқ асия дөләтлиридики шәһәрләр икән. “һава сүпити көрсәткүчи” ториниң 2023-йили 7-айдики әң йеңи санлиқ мәлуматлирида көрситилишичә, хитайдики һава булғиниш еғир болған 10 шәһәрниң үчи уйғур районида болуп, булар хотән, қәшқәр вә қизилсу области икәнлики тилға елинған. Буларниң ичидә хотән шәһири 2022-йили хитай бойичә “әң булғанған шәһәр” дегән намни алған.

 Йәнә мәзкур органниң 2020-йилидики истатистикисиға қариғанда, хотән шәһири 2020-йили “дуня бойичә булғиниш әң еғир шәһәр” дәп бекитилгән. Дуня сәһийә тәшкилати бәлгилигән һава сүпити көрсәткүчи дөләт, район вә шәһәрдики һөкүмәтләрниң һава булғинишини азайтиш арқилиқ пуқраларниң саламәтлик әһвалини яхшилашни өзигә түп нишан қилған һалда хизмәт қилиду. Хотән шәһирини мисалға алсақ, хотәнниң һава сүпити көрсәткүчи аллибурун өлчәмдин хелила ешип кәткән. Һава тәркибидә булғиғучи зәрричиләрниң миқдари зор болуп, адәм бәдинигә киргәндин кейин қан арқилиқ ички әзаларға өтүп, бәдәнгә зиян йәткүзүш еһтимали интайин юқири. Йәнә келип хотәнниң һава сүпити көрсәткүчи изчил һалда өрләп маңмақта.

Уйғур районидики шәһәрләрниң булғиниш әң еғир болған шәһәрләр қатаридин орун елиши вә униң сәвәблири дуня әһлини бу һәқтә ойлинишқа дәвәт қилиду. Немә үчүн пәқәтла уйғур районидики хотән, қәшқәр қатарлиқ шәһәрләрдә булғиниш еғир болуватиду?

Уйғур районидики сиясий вә иҗтимаий қамаллар түпәйлидин бу райондики муһит булғинишқа аит һәқиқий учурлар вә тоғра санлиқ мәлуматларға еришиш интайин мүшкүл бир хизмәт болуп кәлмәктә. Истратегийә вә хәлқара тәтқиқат мәркизи (CSIS) ниң 2008-йили 6-айдики бир доклатида, хитайда һава булғиниши сәвәбидин һәр йили 750 миң адәмниң һаятидин айрилидиғанлиқи мөлчәрләнгән. Мәзкур орган йәнә хитай һөкүмитиниң бу хил сәзгүр мәлуматларни җәмийәт муқимлиқиға тәсир көрситиду, дәп елан қилмайдиғанлиқиниму оттуриға қойған.

Нөвәттә уйғурларға қаритилған ирқий қирғинчилиқ һәққидә елип берилған тәтқиқатларниң ичидә муһит булғиниш мәсилиси әң муһим бир нуқта болуп, уйғур районида мәйли һава булғиниши болсун яки су булғиниши болсун, буниң җавабкарлиқини хитай һөкүмити вә униң уйғур райониға қаритилған сияситидин айрип қарашқа болмайду. “гринпис” (Greenpeace) торида 2016-йили елан қилинған тәкшүрүш доклатиға асасланғанда, хитай дөлити тәвәликидә муһит булғиниш еғир болған шәһәрләрдин бейҗиң, тийәнҗин қатарлиқ шәһәрләрниң һава булғиниши көрсәткүчи 2016-йилидин башлап 23 пирсәнт яхшиланған, әксичә хотән, қәшқәр шәһәрлириниң һава булғиниши көрсәткүчи айрим-айрим һалда 99 пирсәнт вә 49 пирсәнт начарлашқан. Уйғур районидики һава булғинишини кәлтүрүп чиқарғучи әң муһим сәвәбләрдин бири хитай һөкүмитиниң уйғур диярини өзлириниң әң чоң ишләпчиқириш базисиға айландуруши һәмдә хитай аққунлириниң уйғур райониға шиддәт билән көчүп келиш мәсилиси һесаблиниду. Йәнә бир җәһәттин алғанда, нопусниң тез сүрәттә ешиши уйғур районидики тәбиий байлиқ мәнбәлириниң тарийишини кәлтүрүп чиқириду. Болупму хитай һөкүмитиниң “сәккиз чоң ишләпчиқириш базиси” ни чөридигән һалда уйғур дияридики нефит, тәбиий газ, көмүр қатарлиқ тәбиий байлиқларни қезишни тезлитиши, “шинҗаңниң токини шәрққә йөткәш” намидики ток қурулуши, “көмүр көйдүрүш арқилиқ пакиз енергийә һасил қилиш” қурулуши һәмдә хитайниң йеза игилик вә пишшиқлап ишләш характердики ишләпчиқириш база қурулушини кеңәйтиш урунушлири дегәнләр бу хил булғинишни ғайәт зор дәриҗидә тезлитиватқанлиқи мәлум.

Кәлгүси һәққидә қайта ойлиниш тәшкилати (RTF) дики мутәхәссисләрниң билдүрүшичә, хотәнниң тәклимакан қумлуқиға йеқин җайлиши, қум-боран көп болуштәк алаһидә һава шараити һавадики булғанмиларни көпәйтип, атмосфера сүпитини төвәнлитиветидикән. Йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмитиниң “иқтисадни тәрәққий қилдуруш” шоари астида бу районда қурған еғир санаәт карханилири вә завутлиридин чиққан керәксиз маддилар һава тәркибидә зәһәрлик маддиларниң шәкиллинишини тезлитип, районда яшаватқан хәлқниң саламәтликигә еғир дәриҗидә хәвп елип кәлгән икән.

 “хитайдики муһит вә сағламлиқ тәтқиқат түри” намлиқ доклатта уйғур районидики муһит булғинишиниң асаслиқ сәвәблиридин йәнә бири нормидин артуқ пахта ишләпчиқириш мәсилиси икәнлики тәкшүрүп йәкүнләнгән. Униңда ейтилишичә, хитайниң ичкири өлкилиридин көчүп кәлгән ишчиларни хизмәткә игә қилиш үчүн зор миқдарда пахта етизлири бәрпа қилиш зөрүр болған. Нәтиҗидә тупрақ тәркибидики шор миқдари интайин юқири болған ташландуқ тупрақларни нейтраллаштуруш үчүн тарим вадисидики дәря-өстәңләрдики суларни башлашқа тоғра кәлгән. Буниң билән дәряниң төвән еқинидики су миқдари вә сүпити төвәнләп, деһқанчилиқ ишләпчиқириши тосқунлуққа учриған.

Әсирләрдин бери уйғур хәлқиниң тарим вадисидики начар килиматқа қарши күрәш қилип, бостанлиқ бәрпа қилип юрт-маканлирини қоғдап кәлгәнлики һәммимизгә мәлум. Бу җәрянда уйғурлар өзигә хас йәрлик билим, қиммәт қариши вә яшаш усулиға игә болуп, екологийәлик муһитни қоғдашқа төһпә қошуп кәлгән. Мәсилән суни асраш, дәл-дәрәхләрни асраш вә тупрақни муқәддәс билиш һәққидә хәлқ арисида нурғунлиған өрп-адәт вә пәрһизләр шәкилләнгән. Хитай һөкүмити дәл мушу хил миллий әнәнә вә өрп-адәтләрни нәзәрдин сақит қилғанлиқи үчүн, хитайниң уйғур районидики байлиқларни талан-тараҗ қилиш, игиләш қилмиши тәбиий мувазинәтни бузуш вә тәбиәтниң қанунийитигә хилаплиқ қилиштин ибарәт ақивәткә сәвәб болған. Бу хил әһвални мустәмликичилик нәзәрийәси көзникидин тәһлил қилидиған болсақ, худди тәтқиқатчи ниюки насанел вейин (Njoki Nathani Wane) тәкитлигинидәк “мустәмликә қилиш дегәнлик мустәмликә қилинғучиларниң мәвҗутлуқини инкар қилиш, уларниң билими, мәдәнийәт етиқади вә өрп-адитини төвән көрүштин ибарәт” дегән сөзни әкс әттүриду. Илгири хитайниң уйғур районида елип барған көп қетимлиқ атом синақлириму су вә тупрақ тәркибиниң зәһәрлинишини кәлтүрүп чиқарған муһим амиллардин бири болған иди. Йеқинқи 20 йил мабәйнидики хитай һөкүмитиниң районға қаратқан бузғунчилиқи түпәйлидин хәлқниң сағламлиқиму дәхли-тәрузға учрашқа башлиди.

Ундақта хитай һөкүмити уйғур районидики еғир муһит булғинишиға қанчилик дәриҗидә көңүл бөлди?

 “хәлқ гезити” ниң бу һәқтики хәвиридә тарим дәряси вадисидики булғинишни яхшилаш үчүн хитай һөкүмитиниң 1.29 Милярд доллар мәбләғ аҗратқанлиқи тилға елинған. Әмма, әмәлийәттә уйғур хәлқиниң саламәтлик вә яшаш муһитиға яхшилиниш елип келишниң орниға, мәсилини техиму еғирлаштурувәткәнлики мәлум. Вилсон мәркизиниң “муһит вә сағламлиқ тәтқиқат түри” намлиқ проҗектиниң қисқичә тонуштуруш мақалисидә көрситилишичә, хитай мәркизий һөкүмити 2000-йилларниң бешидин башлап йолға қойған “ғәрбни ечиш” сияситиниң тәсиридә, әслидинла килимат вә екологийәлик тәңпуңлуқниң хирислириға учрап туридиған районниң техиму еғир булғинишқа муптила болғанлиқи баян қилинған. Көрүвелишқа болидуки, хитайниң “ғәрбни ечиш” сиясити хәлқни намратлиқтин қутулдуруш, райондики нефит вә башқа тәбиий байлиқ мәнбәлирини ечиш, чоң ул-әслиһә түрлиригә мәбләғ селиш қатарлиқ шоарлар астида елип берилған болуп, бу долқунға әгишип, нурғунлиған хитай завут-ширкәтлири бу пурсәттә уйғур райониға йопурулуп келип йилтиз тартишқа башлиған. Буниң ақивити йәнила уйғур хәлқи яшаватқан земинда еғир булғиниш пәйда қилип, хәлқниң яшаш һоқуқини дәхли-тәрузға учратқан дәп қарашқа болиду.

 Тарим ойманлиқиға җайлашқан қәшқәр, хотән қатарлиқ шәһәрләрдин башқа йәнә үрүмчи шәһири хитайдики муһит қоғдаш җәмийити тәрипидин мәмликәт бойичә һава булғиниши әң еғир шәһәрләрниң қара тизимликигә киргүзүлгән. Үрүмчидики булғинишқа сәвәбчи болған йеқилғу көмүр, қатнаш қораллири вә очуқ кан қатарлиқ амиллар юқири енергийә сәрпияти пәйда қилиш билән биргә инсанлар бәдинигә наһайити зиянлиқ зәрричиләрни пәйда қилидикән. Әнглийәдики “таймис” гезитиниң хәвиригә қариғанда, 1950-йилдин башлап һазирғичә үрүмчи шәһиридики йилиға қоюп берилгән зәһәрлик газ миқдари 70 миң тонниға йәткән.

Хитайда чиқидиған “хәлқ тори” ниң хәвиридә ейтилишичә, 2023-йили 27-июнда уйғур аптоном райони бойичә зәһәрлик газдин булғинишниң алдини елиш чоң йиғини чақирилған. “екологийәлик муһитни қоғдашниң сиясий мәсулийитини зиммимизгә алайли” темисидики хәвәрдә көрситилишичә, районниң атмосфера булғинишини әң төвән чәккә чүшүрүп, һава сүпитини көрүнәрлик дәриҗидә яхшилашқа сәпәрвәрлик қилинған. Шуниң билән биргә нуқтилиқ қилип үрүмчи-санҗи-шихәнзә линийәсидики шәһәрләрниң һава булғинишиниң алдини елиш вә контрол қилиш үчүн “биңтүән билән йәрлик арисида бирләшмә назарәт қилиш, қанун һалқиған иҗра қилиш системиси хизмәт механизми бәрпа қилиш лазимлиқи” һәққидә қарарлар елинған вә бу қизил башлиқ һөҗҗәт чүшүрүлгән.

Һалбуки, бу хил йиғинлар үрүмчи қатарлиқ уйғур районидики шәһәр-йезиларниң муһит булғинишини яхшилашқа пайдиси боламду-йоқ? ваһаләнки, илгириму хитайда охшаш тәриқидики йиғинлар көп қетим ечилған болуп, муһит булғинишиниң алдини үчүн чиқарған чарә-тәдбирләр үнүмлүк болмиған. Буниң әмәлий ипадисини бир қисим хәлқаралиқ доклатларда 2003-2006-йилғичә болған арилиқта үрүмчи шәһириниң һава сүпитиниң барғанчә начарлишип маңғанлиқиға аит учурлардин ениқ көрүвелиш мумкин.

***

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар пәқәтла апторға тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]