Уйғур мәҗбурий әмгикигә бағланған “пәмидур содиси”
2024.12.05
Пәмидур қиями күндилик турмушимизда кәм болмайдиған йемәкликләрниң бири болуш сүпитидә, пүткүл йәр шари тәминләш зәнҗиридә ғайәт зор болған истемалчилар қошуниға игә бир мәһсулаттур. Хитайдин биваситә експорт қилинидиған пәмидур мәһсулатлириниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четилғанлиқи сәвәб, америка қатарлиқ ғәрб әллиридә изчил җазаға учрап келиватқанлиқиғиму бир қанчә йиллар болди. Америка 2021-йилидин башлапла уйғур елидин пахта вә пәмидур мәһсулатлирини импорт қилишни омумйүзлүк чәклигәниди. Башқа ғәрб дөләтлиридиму бу һәқтики чәкләшләр аллибурун башланған. Лекин хитай бундақ чәкләшләргә қаримай, уйғурларни қул қилип ишләпчиқарған мәһсулатларни йәнила мәхпий йоллар билән ғәрб дөләтлиригә експорт қилишни тохтатқини йоқ. Қизиқарлиқи, хитайниң бу мәхпий усуллири бир қанчә күн аввал йәнә бир қетим дуняға ашкарилинип, ғәрб дунясида зор ғулғула қозғиди. Техиму муһими, бу иш хитай үчүн хәлқара җәмийәттә күлкигә қалидиған йәнә бир сәтчиликкә айланди. Ундақта бу ишниң тәпсилати немә?
Бир қанчә күн аввал әнглийәдики б б с қатарлиқ Даңлиқ ахбарат васитилиридә явропа талла базирида сетиливатқан, италийәдә ишләпчиқирилған пәмидур қияминиң уйғур елидин кәлгәнлики Һәққидики хәвәр зор диққәт қозғиди. Буни әнглийә б б с хәвәрләр қанили мәхсус тәкшүрүп ениқлиған болуп, улар әнглийәниң талла базирида сетиливатқан, “ишләпчиқирилған орни италийә” болған 64 түрлүк пәмидур мәһсулатлири үстидә өлчәмлик тәкшүрүш қилиш үчүн тәтқиқат орниға мураҗиәт қилған. Һәтта келиш мәнбәси ениқ йезилмиған пәмидур мәһсулатлириниму тәкшүрүшкә тапшурған. Йәни б б с хәвәрләр қанили австралийәдики деһқанчилиқ мәһсулатлириниң әсли келиш мәнбәсини тәкшүрүш мулазимити билән тәминләйдиған бир даңлиқ органға бу тәкшүрүшини һавалә қилған. Бу орган “бармақ изи” дәп атилидиған бир система арқилиқ пәмидурниң йәрлик таш вә тупрақтин сүмүрүлгән из елементлирини анализ қилип, уларниң әсли келип чиқиш мәнбәсини тапқан. Демәк, тәкшүрүшкә һавалә қилинған 64 түрлүк пәмидур мәһсулати ичидики көп қисми қаримаққа италийәдә ишләпчиқирилғандәк қилсиму, әмма униң тәркибидә италийә пәмидури әмәс, бәлки уйғур елидә өстүрүлгән пәмидурлар барлиқи ениқланған. Тәкшүрүш нәтиҗисидә йәнә, әнглийә вә германийә талла базарлирида сетилип келиватқан 17 түрлүк пәмидур мәһсулатлириниң хитайдин кәлгәнлики байқалған. Шундақла буларниң ичидики 10 хил пәмидур мәһсулатиниң италийәниң бир ширкити арқилиқ елип кирилгәнлики ениқланған. Мухбирлар мәзкур ширкәтниң хитай билән болған мунасивитини ениқлаш үчүн, содигәр сияқида мәзкур ширкәт билән мунасивәт орнатқан. Һәтта бу ширкәтниң тәклипи билән уларниң пәмидур қиями ишләпчиқириш завутини көрүшкә тәклип қилинған. Мухбир завутни тәкшүрүш җәрянида, завутта ишлитиватқан пәмидур қиямлири қачиланған 10 данидәк челәк үстидә “шинҗаң гүәнноң пәмидур чәклик ширкити” дегән хәтләрни көргән вә уни мәхпий камераға еливалған. Шундақ қилип, б б с мухбирлири разведчикларчә роһ билән из қоғлап тәкшүрүп, явропа базарлирида сетиливатқан пәмидур қиямлириниң уйғур мәҗбурий әмгики билән бағланғанлиқини йәнә бир қетим ечип ташлиған.
Хитай башқурушидики “Шинхуа тори” ниң 2023-йили 6-ноябирдики хәвиридә, уйғур елидики пәмидур ишләпчиқириш көлиминиң хитайниң 90 пирсәнтини игиләйдиғанлиқи, дунядики һәр 4 данә пәмидур қиямидин бириниң уйғур елидин чиқидиғанлиқи баян қилинған. Әмма уйғур елидики пәмидур өстүрүш көлиминиң хитай бойичә 90 пирсәнтини игилиши бүгүн оттуриға чиққан йеңилиқ әмәс. Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ истатистика идарисиниң истатистикисида, 90-йиллардин башлапла уйғур елидики пәмидур териқчилиқ көлиминиң хитайниң 90 пирсәнтини игиләйдиғанлиқи йезилған. Бу дегәнлик, уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селиниш тарихиниң 90-йилларға тутушидиғанлиқини көрситиду дегәнликтур. Бундақ болуши қилчә әҗәблинәрлик әмәс, чүнки уйғур елидә йезилардики һашар намидики қанунлуқ мәҗбурий әмгәк 2017-йили әмәлдин қалдурулған. Униңдин аввал болса, уйғур деһқанлар һашар намида нәччә он йиллар хитай үчүн мәҗбурий вә һәқсиз ишләмчи қилинған. Гәрчә хитай уйғур елидин чиқиватқан пахта, пива, пәмидур қиями, күн тахта қатарлиқ даңлиқ мәһсулатларни шинҗаңдики хәлқниң турмушини яхшилиғанлиқи билән тәшвиқ қилип келиватсиму, лекин бу яхшилинишниң уйғурлар билән болған биваситә мунасивитини испатлап баққини йоқ.
Б б с ниң тәкшүрүши вә хитайниң өз ағзидин дегәнлирини селиштурғанда, уйғур ели дуня миқясидики пәмидур мәһсулатлири тәминләш зәнҗиридики әң муһим һалқа болғини ениқ. Бундақ ғайәт зор көләмдики пәмидур териқчилиқи үчүн қанчилик адәм күчи вә йәр ишлитилидиғанлиқи һәр ким тәсәввур қилалайду. Йәни йеқинқи йиллардин буян уйғур деһқанлириниң терилғу йәрлириниң мәҗбурий тартивелинип, өзлириниң кәсип өзгәртип, ишчи болушқа мәҗбурлиниш вәқәлирини ойлап көрсәкла, әһвални техиму ениқ чүшинәләймиз. Йәни хитай һөкүмити уйғур деһқанлириниң йәрлирини намратлиқтин қутулдуруш намида тартивелиш арқилиқ уларни кәсип өзгәртишкә мәҗбурлиған. Буниң билән пәмидур, пахта қатарлиқ базарлиқ мәһсулатларни көләмләштүрүп териш үчүн терилғу йәргә еришипла қалмай, бәлки йәнә йеридин айрилип “ишсиз қалған” деһқанларни әрзан әмгәк күчи қилиштәк “қош үнүм” гә еришкән.
Дәрвәқә, хитайниң уйғурлар үстидики ирқий қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәк җинайәтлири ашкариланғандин буян, хитай өз җинайәтлирини йошуруш үчүн изчил йочуқ издәп кәлди. Лагерлар қурулуп, милйонлиған уйғурниң лагерларға қамалғанлиқи ашкариланғанда, бу лагерларни “кәспий тәрбийәләш мәркизи” дәп бурмилиди. “кәспий тәрбийәләш мәктипи” дики зораванлиқлар ашкариланғанда болса, “кәспий тәрбийәләш мәктипидики оқуғучилар пүтүнләй мәктәп пүттүрүп, хизмәткә орунлишип болди” дәп баянат бәрди. Уйғур ирқий қирғинчилиқи ашкариланғандин тартип бүгүнгичә хитай сиртқа ашкарилинип қалған һәр бир җинайити үчүн йеңи-йеңи тоқулмиларни ойдуруп турди. Үч йил аввал пәмидур қиями уйғур мәҗбурий әмгики сәвәблик америка вә ғәрб дөләтлиридә чәкләнгәниди. Бу чәклимиләргә көрә, хитай йәнә һийлә ишлитип, мәхпий сода усулини қолланди. Һалбуки бүгүн хитайниң пәмидур содисидики ялғанчилиқи испат билән ашкарилинип йәнә хәлқара сәтчиликкә қалди. Бу зади немини чүшәндүриду?
Бундақ бир һадисиниң ашкарилиниши бизгә, йәр шари тәминләш зәнҗиригә мунасивәтлик болған хитай мәһсулатлириниң зади қанчилик қисми уйғур ирқий қирғинчилиқи билән мунасивәтликлики һәққидә соал пәйда қилиши керәк, әлвәттә! чүнки йәр шари тәминләш зәнҗиридә хитай мәһсулатлири мәвҗутла болидикән, униң уйғур ирқий қирғинчилиқи билән мунасивити тәбиий һалда ениқлашқа тегишлик мәсилигә айлиниду. Әмма бүгүнки реаллиққа қарайдиған болсақ, хитайдин импорт қилинған мәһсулатларниң уйғур мәҗбурий әмгики билән болған мунасивитиниң, қачан вә қандақ шәкилдә тәкшүрүлүши хәлқарада ениқсиз бир мәсилигә айланған. Йәни бу мәсилини ениқлаш пәқәт хитай билән һәмкарлишиватқан карханиларниң мәйданиға яки б б с дәк хәлқара ахбарат васитилириниң разведчикларчә тәкшүрүп, ениқлишиға тайинип қалған. Техиму муһими, хитайдин мәһсулат импорт қиливатқан карханилардин, уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик яки әмәсликини тәкшүрүп, мәсилә барлиқи ениқланса, өзлүкидин ваз кәчкән карханилар йәнила санақлиқ. Әҗәба, б б с мухбирлири бүгүн бу ишниң һәқиқитини ениқлимиған болса, уйғурларниң инсаний һәқлирини дәпсәндә қиливатқан бу “мәхпий содилар” йәнә қачанғичә давамлишар иди?
Б б с мухбирлириниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четилған пәмидур қиямлирини тәкшүрүш җәряни, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошурушта қайси дәриҗигә барғанлиқини көрситип турупту. Уйғур мәҗбурий әмгикигә алақидар болған пәмидур қиями “мәхпий содиси” ниң ашкарилиниши, хитай мәһсулатлириниң ғәрб базарлириға кириш йоллирида йәнә қандақ һийлә-микирләрни қолланғанлиқи һәққидә гуман пәйда қилиду. Демәк, бу мәсилиниң ашкарилиниши худди домино картисидәк, йәр шари тәминләш зәнҗиригә йошурунған уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик мәһсулатларни ениқлашқа чоң тәсир көрситиши тәбиий.
[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]