Amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” xitayni qanchilik derijide “Bi'aram” qiliwatidu?

Xotendiki melum bir zawutta ishlewatqan Uyghur ishlemchiler.

2-Séntebir atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining organ torida bir “Qarar” élan qilindi. Mezkur “Qarar” ning toluq atilishi “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitétining amérikaning shinjanggha munasiwetlik bir yürüsh qanunlirigha qet'iy qarshi turush we jazagha uchrighan karxana hemde munasiwetlik kesiplerning tereqqiyatini qollash toghrisidiki qarari” dur.

Bu “Qarar” ning birdinla otturigha chiqishi, bolupmu shinjang Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyidek “Namda bar, emelde yoq” bolghan bir organ teripidin chiqirilishi, tolimu külkilik bir ehwaldur. Bu yerde biz “Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi” dek bu qorchaq organning mahiyiti heqqidiki qarashlirimizni bir chetke qayrip turup, mezkur “Qarar” da némiler déyilgenlikige qarap baqayli.

Atalmish “Qarar” ning mezmunidin qarighanda, amérika 2022-yili 21-iyun küni “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” qatarliq Uyghurlarning heq-hoquqlirini qoghdashqa munasiwetlik bir yürüsh qanunlarni yolgha qoyghandin kéyin, bu qanunlar xitayning iqtisadigha éghir ziyan élip kelgen idi. Yeni Uyghur élide ishlepchiqirilghan mehsulatlar bu qanunlar seweblik amérika bazarlirigha kirelmidi, kirgenliri amérika tamozhnisida tutup qélindi yaki musadire qilindi. Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi” ning mezkur “Qarar” da del bu seweblik chiqirilghan idi.

 “Qarar” da mundaq déyilgen: “Bu qanunlar karxanilarning iqtisadigha, tijaret hoquqigha, tereqqiyat menpe'etige hemde shinjang xelqining yashash hoquqigha éghir ziyan keltürüp, qelbini yara qildi. Bu wejidin shinjang xelqi xitay karxanilirining jazalinishigha seweb bolghan ‛Uyghurlargha alaqidar qanunlar‚ ning epti-beshirisini échip tashlap, amérikaning shinjang arqiliq xitayning tereqqiyatini tosushtek rezil qilmishini pash qilish, shundaqla shinjangdiki jazagha uchrighan karxanilarning tijaret hoquqini, her millet xelqining xizmet qilish hoquqini qoghdash üchün bu Qarar Élindi”.

Amérikaning Uyghur mejburiy emgikini cheklesh heqqidiki qanunlirining xitaygha obdanla zerbe bergenliki ashkara. Eksiche bolghanda, xitayning “Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi” namidin bundaq “Qarar” élishigha héchbir zörüriyet qalmaytti.

Undaqta bu “Qarar” da zadi némiler déyilgen?

Mezkur “Qarar” da amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish” qatarliq Uyghurlargha munasiwetlik bir yürüsh qanunliri, xitayning paxta toqumichiliq mehsulatliri, kiyim-kéchek, küntaxta, pemidur pishshiqlap ishlesh qatarliq “Ilghar” karxanilirigha éghir ziyan salghanmish. Xitayning déyishiche, bu saheler yézilardiki emgek küchlirining ishqa orunliship, iqtisadiy turmushini yaxshilash jehette nahayiti muhim rol oynap kelgenmish. Ularning heq-hoquqliri nahayiti yaxshi qoghdilip, héchqandaq depsendichilikke uchrimaptimish! halbuki, amérika xitayning tereqqiy qilip kétishige chidimay, qesten Uyghurlarni destek qilip, xitaygha buzghunchiliq qiliwétiptimish. “Shinjang mesilisi” xitayning ichki ishimish, amérika xelq'ara qanunlarni depsende qilip, xitayning ichki ishigha qopalliq bilen arilishiwétiptimish؛ shunga hökümet organliri, karxanilar we aptonom rayondiki barche xelq kolléktip heriketke ötüp, amérikaning bu yolsiz qilmishigha taqabil turushi kérekmish!

Derweqe, xitay hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini “Amérikaning oyuni” dégen sénariyesini dawamliq oynap, jinayi mes'uliyettin qutulushning koyigha chüshkenliki éniq. Lékin künni étek bilen tosqili bolmighandek, polattek ispatlar aldida xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzgen jinayetlirining jawabkarliqidin qutulushimu unche asan emes.

Uyghurlarning jaza lagérlirigha qamilip, irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi ashkarilan'ghan 2017-yilidin buyan, Uyghurlarning qul ishchi qiliniwatqanliqigha da'ir ispatlarmu arqa-arqidin ashkarilinishqa bashlidi. Xelq'aradiki nurghun nopuzluq tetqiqatchilar we tetqiqat organliri Uyghurlarning qul ishchi qiliniwatqanliqi we Uyghurlarni qul ishchi qilip ishlitiwatqan karxanilar heqqide nurghun tetqiqat doklatlirini élan qildi. Amérikaning nyu-york ishtatigha jaylashqan yer shari teminlesh zenjirini közitish shirkiti bolghan altana téxnologiye shirkiti (Altana Technologies) élan qilghan bir doklat bularning bir muhim misalidur. Amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” élan qilinip, ikki aydin kéyinla altana téxnologiye shirkiti “Uyghur mejburiy emgikining ékologiyelik muhit sistémisini yorutush” namliq bir doklatni élan qilip, xelq'araning Uyghur mejburiy emgiki mesilisige bolghan diqqitini yéngi bir pellige kötürdi. Doklatta, xitaydiki 938 ming 991 karxanining Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlinishliq ikenliki؛ bu karxanilarning pütkül yer shari teminlesh zenjiri bilen chemberchas baghlan'ghanliqi؛ bu karxanilar yer sharidiki 600 din köp kesip boyiche milyonlighan tarmaq soda alaqe munasiwiti shekillendürgenliki؛ Uyghur mejburiy emgekke munasiwetlik karxanilar bilen yer shari teminlesh zenjiri arisidiki 785 ming 415 karxanining birinchi derijilik soda munasiwitide ikenliki؛ bu soda munasiwitige da'ir san-sépirlarning ikkinchi qatlimi 6 milyon 871 ming 643 soda alaqisige tutushidighanliqi pakitlar bilen körsitilgen.

Mezkur doklattin sirt washin'gtondiki xelq'ara kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi adriyan zénzning Uyghur mejburiy emgikige da'ir bir qanche doklatimu, Uyghurlarning qul ishchi qiliniwatqanliqigha da'ir küchlük pakitlarni ashkarilighanidi.

Bu yerde téximu muhim bolghini, amérikaning jazasigha uchrighan xitayning paxta toqumichiliq, küntaxta, pemidur qatarliq saheliri ghayet zor emgek küchige éhtiyajliq saheler bolup, Uyghurlarmu del bu sahelerde eng köp qul ishchi qilin'ghan déyishke bolidu. Xitayning bu yerde özini basalmay qélishimu, bundaq mehsulatlarning amérika bazarliridin qoghlandi qilinip, xitayning iqtisadigha éghir ziyan keltürgenlikidindur.

Eger altana shirkiti delilligen bir milyon'gha yéqin xitay karxanisida qanchilik Uyghurning qul ishchi qiliniwatqanliqini tesewwur qilip baqidighan bolsaq, Uyghurlar uchrighan ziyankeshliklerning qaysi derijige bérip yetkenlikini texmin qilalishimiz tes emes. Yersizleshtürülüsh, ma'aripsizlashturulush, heqsizleshtürülüsh we buninggha qoshulghan obrazi xelq'ara térrorluqqa baghlap xünükleshtürülüsh… aqiwette qul bolushtin bashqa yashash yoli qaldurmasliq bularning hemmisi xelq'ara qanunlargha xilap bolghan éghir jinayetlerdur. Halbuki, bu jinayetlerni amérika emes, belki xitay Uyghurlargha yürgüzüwatidu. Ejeba, xitayning déginidek, bu jinayetlerning dawamlishishigha yol qoyulushi, yéshil chiragh yéqip bérilishi kérekmidi?

Téximu qiziqarliqi shuki, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini “Ichki ishimiz” déyishidur. Eger kishilik hoquq depsendichiliki bir döletning ichki ishi bolup, bashqilar arilishalmisa, u halda herqandaq dölet öz puqralirigha qandaq mu'amile qilsa, xelq'ara jem'iyet arilishalmaydighan ehwal kélip chiqmamdu? gerche bashqa döletlerning ichki ishigha arilashmasliq xelq'ara qanunda belgilen'gen bir nizam bolsimu, lékin bügünki dunyada kishilik hoquqni qoghdash xelq'ara jem'iyetning ortaq mes'uliyiti we mejburiyitige aylandi. Bu wejidin b d t kishilik hoquq komitétining herqaysi eza döletlerning kishilik hoquq ehwalini közitish, tekshürüp éniqlash, kishilik hoquqni depsende qilghan hökümet, shexslerni jazalash mejburiyiti bar. Lékin xitay b d t ning Uyghur irqiy qirghinchiliqini musteqil tekshürüshige izchil tosqunluq qilipla qalmastin, belki yene b d t kishilik aliy komitétida Uyghur irqiy qirghinchiliq mesilisi heqqide munazire élip bérishni pütün küchi cheklep kéliwatidu. Démek, bu yerde xelq'ara qanunlarni depsende qiliwatqini amérika emes, belki del xitayning özidur.

Xitayning Uyghur aptonom rayondiki hökümet organliri, karxanilar we “Xelq” ni heriketke keltürüp amérikagha taqabil turushni teshebbus qilishining özimu öktemliktin bashqa nerse emes! emma mesile xitayning bu öktemlikining bazarda ishqa yarash yaki yarimasliqidur.

Derweqe, xitaygha nisbeten uning Uyghurlargha yürgüzgen we yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitining jawabkarliqni üstige almisimu bolidighan bir yol bar déyilse, u yol muqerrer halda nöwettiki dunya tüzülmisini weyran qilish, shundaqla xitayni merkez qilghan we xitay tiklep bergen mustebit endize boyiche yéngi bir dunya tertipini turghuzup chiqishtur. Xitay buni qilalamdu yaki emelge ashuralamdu? nahayiti éniqki, xitayning bu rezil chüshining emelge ashmaydighanliqi, amérika bashchiliqidiki démokratik dunyaning buninggha esla yol qoymaydighanliqi xitayning özigimu ayan. Shundaqken, xitayning “Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi” namidin amérikaning émbargosigha qarshi atalmish “Qarar” maqullitishi, quruq tére taraqshitishtin bashqa nerse emes!

 (Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu)