Уйғур дияридики сиясий хизмәтниң кәлгүси йүзлиниши: мәхпийәтликни сақлаш вә муқимлиқ

Хитай һөкүмити йиллардин буян тәкитләп келиватқан сиясий орунлаштурма һәққидики баянларда көп қетим тәкрарлинидиған бир аталғу “пүтүн мәмликәтниң бир  тахта шаһмат кәби һәрикәтлиниши” болуп, хитайниң уйғур диярида иҗра қиливатқан түрлүк сиясәтлири изчил түрдә мушу әндизә бойичә давам қилип келиватқанлиқи мәлум. Уйғур аптоном районлуқ парткомниң 3-апрелдики даимий һәйәтләр йиғинида бу әһвал йәнә бир қетим әскәртилип, буниңдин кейинки хизмәтләрдә мәхпийәтликни сақлаш вә муқимлиқни сақлашниң икки түрлүк муһим хизмәтләрдин болуши бәлгиләнди.

Уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари ма шиңрүйниң бу қетимқи йиғинға биваситә риясәтчилик қилиши йиғинда оттуриға қоюлған тәләпләрниң юқиридин келиватқан буйруқ икәнликини җанлиқ һалда көрситип бәргән. Чүнки ма шиңрүй өз сөзидә нөвәттики сиясий хизмәтләрдә “ши җинпиң башчилиқидики партийә мәркизи комитети билән идийәдә вә һәрикәттә мас қәдәм елиш, мәркәз орунлаштурған сиясәтләрни еғишмастин иҗра қилиш” ниң муһимлиқини қайта-қайта тәкитлигән. Шуниңдәк йиғинда нөвәттики хизмәтләрниң муһим һалқилири сүпитидә “баш секретар ши җинпиң вә партийә мәркизий комитетиниң мәхпийәтликни сақлаш хизмити һәққидики муһим орунлаштуруш вә тәләплирини өгиниш, шу арқилиқ аптоном район тәвәсидә мәхпийәтликни сақлаш хизмитини қанат яйдуруп, дөләт бихәтәрлики қаришини турғузуш” лазимлиқини әскәрткән.

Униңсизму уйғур диярида йиллардин буян көплигән аммиви учурларниң “дөләтниң мәхпийәтлики” қатарида муамилә қилиниватқанлиқи мәлум. Нопус сани, архип материяллири, тәбиий байлиқ учурлири, кесәллик сани, апәт дәриҗиси қатарлиқ хәлқ аммиси билишкә тегишлик һәрқандақ учурлар изчил түрдә қаттиқ контрол қилинипла қалмастин, бу һәқтики мәлуматларни башқилар билән ашкара һәмбәһирләшниңму “мәхпийәтликни ашкарилаш” һесаблинидиғанлиқиниң мисаллири көп қетимлап йүз бәргән. Хитай иҗра қилған зор көләмлик тутқунда лагерларға вә түрмиләргә қамалғанларниң әһвали, җүмлидин ташполат тейип, халмурат ғопур, раһилә давут кәби җәмийәткә кәң тонулған кишиләрниңму әқәллий болған түпки әһвали “мәхпийәтлик” қатарида сир тутулуп, қаттиқ контрол қилинидиған “дөләт мәхпийәтлики” болуп қалған. Бу һал йиғин җәрянида ма шиңрүйниң “биз җәзмән адәмләрни, мәхпийәтликни, торларни яхши башқуруп заманиви пән-техникиниң ярдимидә мәхпийәтликни сақлаш хизмитиниң үнүмини ашурушимиз лазим” дегән сөзлиридә йәнә бир қетим әкс етиду.

 Мустәқил сиясий анализчи илшат һәсәнниң қаришичә, “омумйүзлүк саламәтлик тәкшүртүш” долқунида 15 милйон адәм қетимдин көпрәк теббий тәкшүрүш арқилиқ уйғур дияридики пүткүл уйғурларниң ген әвришкилири толуқ йиғилғандин кейин һәқиқий рәвиштә “мәхпийәтлик” һесаблинидиған шәхсләрниң барлиқ хусусий учурлири һөкүмәтниң чаңгилиға чүшкән. Буниңғиму қанаәт қилмиған хитай һөкүмити “туғқан болуш” намида кишиләрниң әң ахирқи шәхсийәт вә мәхпийәт чеграси болған “өй босуғиси” дин атлап кирип, уйғурларниң өйлиригә миңлиған-онмиңлиған хитай кадирлирини “тирик көз-қулақ” қилип “михлап” қойған. Гәрчә хитай һөкүмити өзлириниң “қанун бойичә идарә қилиш” әндизиси бойичә иш көридиғанлиқини тәкитләп келиватқан  болсиму, уларниң һечқачан мәхпийәтлик мәсилисидә  қанун бойичә иш көрүп бақмиғанлиқи өз-өзидин ашкара болған. Илшат һәсән бу һәқтә тохтилип “хитай һөкүмити уйғурларниң һәрқандақ мәхпийәтликини топлайду, әмма уйғурлар һечқачан һөкүмәт башқуридиған һечқандақ иш тоғрисида еғиз ечишқа болмайду” дәп хуласиләйду.

Хитай иқтисадиниң чекиниш вә тәвриниш ичидә туруватқанлиқи түрлүк очуқ учур йоллиридин мәлум болуватқанда уйғур дияриниң хитай үчүн истратегийә вә иқтисадий саһәләр үчүнму охшашла муһим икәнлики күнсайин айдиң болуватқанлиқи мәлум. Шуниң билән биргә хитайниң әң әҗәллик аҗизлиқи болған енергийә саһәсидә ачқучлуқ рол ойнайдиғанлиқи, болупму нефит, көмүр, тәбиий газ, ток қатарлиқ саһәләрдә хитайдики бир милярдтин артуқ нопусниң һаятлиқ капалити болуп қеливатқанлиқиму ашкара болмақта. Бу һал ма шиңрүйниң 3-апрелдики йиғинда қилған сөзлиридә “шинҗаңни дөлитимизниң енергийә мәнбәсидики қалқанлиқ ролини толуқ җари қилдуруш, енергийә саһәсидә көмүрни асас қилған һалда нефит вә тәбиий газни ачқуч қилиш, шу арқилиқ дөлитимизниң енергийә бихәтәрликигә техиму зор һәссә қошуш лазим” дегән шәкилдә орун алған. Шундақ болғанлиқи үчүн бу қетим йеқин кәлгүсидики хизмәтләрниң йәнә бир қанити муқимлиқ болидиғанлиқи, шундила түрлүк хизмәтләр үчүн бихәтәр муһит бәрпа қилишқа болидиғанлиқи алаһидә тәкитләнгән.

 Хитай һөкүмитиниң уйғур диярида изчил бу хилдики “муқимлиқ” темисини баш орунға қоюши тоғрисида сөз болғанда “коммунизм қурбанлири хатиридә фонди” хитай тәтқиқат бөлүминиң директори, доктур адриян зенз (Adrian Zenz) буниң һәргизму мәлум бир районға қаритилған хас сиясәт әмәсликини, әксичә хитай компартийәсиниң тәбиити һәрқачан “һәммила нәрсини өзи халиған даиридә контрол қилиш” қа мәркәзләшкәнликини, буниңда улар арзу қиливатқан “бихәтәрлик” ниң һәрқачан баш тема болидиғанлиқини әскәртиду.У мундақ деди:

“хитай коммунистик партийәси һазир пүткүл аһалини контрол қилишни истәватиду. Уларниң шинҗаңда немиләрни қиливатқанлиқиға қарайдиған болсақ буларниң һәммиси һазир бир райондики бир хәлққә қарита оттуриға чиқиватқан һадисиләр икәнликини байқаймиз. Әмма шинҗаңда болуватқан ишлар вә һәмдә болған ишлар әмәлийәттә нурғун нәрсиләрни чүшәндүрүп берәләйду. Алди билән бу ишлар бизгә хитай компартийәсиниң қандақ бир партийә икәнликини көрситип бериду. Шундақла уларниң немә қилмақчи икәнлики һәмдә немиләрни нишан қиливатқанлиқини ейтип бериду. Мениң пикримни сорисиңиз, шинҗаңда һазир иҗра болуватқан бу хил муқимлиқ чарилири хитай компартийәсиниң маһийитини көрситип беридиған бир әйнәктур. Биз бу арқилиқ уларниң һәқиқий маһийитини һәмдә уларниң биз билән қандақ алақидә болидиғанлиқини көрәләймиз. Чүнки илгири шинҗаңда болған ишлар һазир хитайниң башқа җайлирида көрүлүшкә башлиди: нишанлиқ һалда қайта тәрбийәләш арқилиқ қаршилиқ еңини йоқитиш һазир улар кәң қоллинидиған бир түрлүк метод болуп қалди; системилиқ назарәт системиси вә чирай тонуш техникиси дегәнләр һазир һәммила җайға кеңийиватиду; барлиқ учурларни топлаш, һәммини контрол қилиш дегәнләр мас қәдәмдә ишқа ешиватиду. Ши җинпиң болса дәл мушу хил тәдбирләр арқилиқ иҗтимаий контроллуқни толуқ әмәлгә ашурмақчи болуватиду.”

Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики шунчә узун йил давам қилған һәмдә шунчә зор көләм алған бастуруштин кейинму давамлиқ һалда муқимлиқ мәсилисини тәкитлиши тоғрисида ню-йорк университетиниң пирофессори шя миң (Xia Ming) әпәндиму адриян зензға охшаш қарашта. Униң қаришичә, хитай һөкүмити нөвәттә ши җинпиң лайиһәләп чиққан йеңи бихәтәрлик әндизиси бойичә иш көрүватқан болуп, улар буниңда ғәрб дуняси билән болған арилиқиниң узирип кетиши һәмдә улар билән болған дүшмәнликниң ашкарилинишиға әгишип, өзлириниң мәвҗутлуқи үчүн ички муқимлиқниң бәкму муһим болидиғанлиқини тонуп йәткән. Йәнә келип хитайниң әң йеқин иттипақдашлиридин болған русийәниңму ғәрб дуняси билән мунасивәтлиридә бөсүлүш оттуриға чиқиватқанда хитайниң ички җәһәттә муқим болуши ши җинпиңниң һөкүмранлиқиниң муһим капалити. Буниңдики бир муһим капаләт болса дәл уйғур дияриниң муқим болуши һәмдә ши җинпиңниң “бир бәлбағ бир йол қурулуши” ниң оңушлуқ тамамлиниши һесаблиниду.У мундақ деди:

“һазирқи вәзийәттин елип ейтсақ, америка армийәси бу райондин, болупму афғанистандин чекинип чиққандин кейин америка, хитай вә русийәни нуқта қилған хәлқаралиқ террорлуққа қарши туруш һәмкарлиқ рамкиси үзүл-кесил хараб болди. Улар оттурисида һазир  һәмкарлиқтин көрә дүшмәнлик бәкрәк әвҗ елишқа йүзләнди. Бу һал русийә билән америка оттурисидики, шуниңдәк улар билән ислам дуняси оттурисидики мунасивәтниң илгирикигә охшимайдиған йеңичә шәкил еливатқанлиқидин бешарәт беришкә башлиди. Бундақ бир арқа көрүнүштә хитай компартийәси үчүн шинҗаң райониниң муқим болуши уларниң иқтисад, енергийә вә башқа саһәлири үчүн бирдәк ачқучлуқ рол ойнайдиған амил болуп қалиду. Шуңа буниң әҗәблинидиған һечқандақ йери йоқ.”

Пирофессор шя миңниң қаришичә, хитай һөкүмити уйғур дияридики шунчә қаттиқ контроллуқни әмәлгә ашуруп болғандин кейинки вәзийәттә ма шиңрүйниң давамлиқ һалда “муқимлиқ нөвәттики баш вәзипиләрниң бири” дәп җакарлиши тасадипий әһвал әмәс. Уларниң “мәхпийәтликни сақлаш” вә “муқимлиқни сақлаш” ни баравәр иҗра қилинидиған баш вәзипә қилип бекитиши аз дегәндиму йеқин кәлгүсидә һазирқи мәвҗут сиясәтләрниң өзгәртилмәстин иҗра болушидин дерәк бериду. Буниң биваситә зиянкәшликигә учриғучилар болса тәбиий һалда йәнила уйғурлар болиду.У мундақ деди:

“кәлгүсидики бирнәччә йилда немә болиду, десиңиз у һалда шинҗаңдики уйғурлар, болупму ислам диниға етиқад қилидиған уйғурлар түрлүк тәқибләргә вә бесимларға дуч келиду. Улар дуч келиватқан һазирқи контроллуқ һәргизму бошап қалмайду. Дөләт террорлуқи әвҗ алған бундақ шараитта өткән бирнәччә йилда биз көргән нәччә милйон кишиниң лагерға қамилишидәк қабаһәтлик һаят әндизиси өзгәрмәстин давам қилиду. Шундақ болғаникән, уйғурлар яки мусулманларниң бәхтсиз кәчүрмишиниң давам қилишиға һечқандақ гуман кәтмәйду.”

Хитай һөкүмити ғәрб дуняси билән болған дүшмәнлики ешип бериватқан әһвалда уйғур диярини һәмдә оттура асия районини мәркәз қилған һалда ғәрбкә қарап кеңийишни давам қилип кәлмәктә. Шу қатарда улар йеқинқи күнләрдә оттура асия дөләтлири билән болған түрлүк һәмкарлиқни күчәйтиш үчүн бир қатар зиярәтләрни орунлаштурғанлиқи мәлум. Шу сәвәбтин ма шиңрүйниң “муқимлиқни баш вәзипә қилиш, муқимлиқ вә террорлуққа қарши турушни даимлаштуруш лазим. Шундила узун мәзгиллик әминлик орнитиштәк баш нишанниң түп улини бәрпа қилған болимиз” дегән сөзлири бу һәқтики һөкүмәт хәвәрлиридә баш сәһипидин орун алған.