Uyghur qismetliridin kommunist xitayning saxtipezlikke tolghan 75 yiligha baha

1949-Yili 1-öktebir küni xitay kompartiyesining birinchi ewlad rehbiri maw zédung xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqini jakarlighandin tartip bügün'giche, kommunist xitayning hakimiyet tarixigha neq 75 yil boldi. Maw zédung 1945-yili xitay kompartiyesining yettinchi qurultiyida “Amérika pirézidénti linkolinning teshebbusidek, xelqning döliti, xelqning bashqurushi we xelqning menpe'etige wekillik qilidighan démokratik, güllen'gen we küchlük xitay qurup chiqimiz” dégen. Uning sözliri qarimaqqa “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” diki qarashlar bilen perqsizdek körünidu. Hetta xitay kompartiyesining wekili dong biwuning 1948-yili birleshken döletler teshkilati omumiy yighinigha gomindang wekilliri bilen birlikte qatniship, “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” gha imza qoyushimu bu qarashni testiqlaydu. Emma xitay xelq jumhuriyiti qurulushtin tartip bügün'giche bésip ötken izlirigha qaraydighan bolsaq, ularning hakimiyet tarixining b d t we xelq'ara qanunlarni depsende qilishtin irqiy qirghinchiliqqiche bolghan insaniyetke qarshi jinayetler bilen liq tolghanliqini körimiz.

Derweqe, xelq'ara jem'iyetmu yillardin buyan maw zédung éytqandek “Démokratik we erkin bir xitay döliti” ning barliqqa kélishini kütkenidi. Halbuki, bügünki xitay b d t bilen barliqqa kelgen yéngi dunya küntertipide küchlinip, yene bu küntertipni pütünley buzup tashlashni nishan qilghan bir dölet süpitide xelq'ara sehnide namayan bolmaqta. Kishiler xitayning bu halitini xilmuxil qarashlar bilen tebirleshti. Lékin bir nerse éniqki, xitayning “Ash bergen'ge musht béridighan” tebi'iti emeliyette xitayning pütkül hakimiyet qurulmisigha singip ketken bolup, Uyghurlarning xitay mustemlikisi astidiki 75 yilliq qismetliri bilen alliqachan ispatlinip bolghanidi.

1949-Yili yalghan wediler bilen Uyghur élige bésip kirgen kommunist xitay, 1950-yillarning bashlirida xitay xelq azadliq armiyesining Uyghur élige bésip kirgen qisimliri bilen gomindangning Uyghur élide kommunistlargha el bolghan 100 ming kishilik qalduq armiyesini birleshtürüp, “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ni qurup chiqti. Shuningdin béri xitay hökümiti özining Uyghur élidiki mewjutluqini toluq kapaletke ige qilish üchün, xitay ölkiliridin zor kölemde nopus yötkeshke bashlidi. Ishlar nopus yötkesh bilenla tügimidi, elwette! eksiche, Uyghurlar üstidiki qanliq qirghinchiliqlar xitay nopusining éshishigha mas halda téximu ewjige chiqti.

1950-Yilining bashlirida bashlan'ghan atalmish “Yer islahati” da qanchilighan Uyghurlar rehimsizlerche öltürülüp, yer-zémin we bayliqliri tartiwélindi. 1957-Yilidiki “Ongchilargha qarshi turush” we “Yerlik milletchilikke qarshi turush” herikitide minglighan Uyghur serxilliri ziyankeshlikke uchridi. 1958-Yilidin 1961-yilighiche dawam qilghan “Chong sekrep ilgirilesh” we uning netijiside kélip chiqqan zor acharchiliqta sansizlighan Uyghurlar hayati bilen bedel tölidi. 1966-Yilidin 1976-yilighiche dawam qilghan on yilliq “Medeniyet inqilabi” da Uyghurlarning tarixiy we medeniyet mirasliri omumyüzlük weyran qilinipla qalmay, belki yene sansizlighan sen'etkarlar, edibler we bashqa millet serxilliri wehshiyane qirghinchiliqqa uchridi.

Téximu échinishliqi shuki, xitay 1978-yili atalmish “Islahat” chaqiriqini élan qilghanda, Uyghurlar bu “Islahat” élip kelgen pursetlerdin nomussizlarche yiraq qalduruldi. Uyghurlarning xitaydiki “Islahat” tin ayriwétilishining sewebi hergizmu déng shyawping éytqandek, “Bir qisim shara'iti yar bergen jaylarning aldin tereqqiy qilishigha yol qoyush” üchün emes idi. Eksiche, Uyghurlarning özining insanliq heqlirini qoghdash yolidiki jasariti we bu yoldiki tinimsiz küreshliri xitay üchün eng chong tehdit hésablan'ghanidi. Bolupmu ikki qétimliq Uyghur oqughuchilar herikitining türtkiside otturigha chiqqan 1989-yilidiki béyjing tyen'enmén oqughuchilar herikiti we bu herikettimu Uyghurlarning yétekchilik ornida bolushi xitayni alaqzade qilghanidi. Eger ishlar mushundaq tereqqiy qilsa, Uyghurlarning tesiri pütkül xitayda chong bir siyasiy özgirish peyda qilishqa, hetta nöwiti kelse xitay kompartiyesini halaket girdabigha élip bérishi mumkin idi.

Mana mushundaq peytte, xitay kompartiyesining ikkinchi ewlad rehbiri déng shyawpingning dangliq “Jenub sepiri” we bu seper jeryanidiki meshhur nutuqi otturigha chiqti. Déng shyawpingning 1992-yilidiki meshhur “Jenub sepiri”, xitayning kéyinki tereqqiyat yönilishini belgilep bergen bir seper dep qaralghanidi. Derweqe, bu seperning xitayning kelgüsi yönilishini belgilishi bashqa sewebtin emes, belki uning gherb démokratiyesini qobul qilip, siyasiy islahat élip baridighan yaki barmaydighanliqini belgiligenliktin bolghanidi.

Elwette, Uyghurlarmu xitayning mustemlike siyasetlirige qarshi küreshlirini izchil dawam qilip keldi we bu küreshler dawamida qanliq bedellerni tölidi. Tarixqa qarisaq, 1950-yili 7-ayda ilida yüz bergen milliy armiye kapitani raxmanof bashchiliqidiki qozghilang؛ 1951-yilidin 1968-yilighiche ariliqta yüz bergen ghulja toqquztaradiki malik haji bashchiliqidiki qozghilang؛ xotendiki ablimit damolla bashchiliqidiki qozghilang؛ yéngisardiki jélil haji bashchiliqidiki qozghilang؛ 1958-yili qumulning qoray yézisida yüz bergen eli qurban bashchiliqidiki qoralliq qozghilang؛ 1962 ‏-yili ilida yüz bergen 29-may qanliq weqesi؛ 1968-yili sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyesi yétekchilikidiki qozghilang, 1980‏-yillardin kéyin yüz bergen “Aqsu qozghilingi”, “Qarghiliq qozghilingi”, qeshqerde yüz bergen “30-Öktebir weqesi”, xotende yüz bergen “7-Iyul weqesi”, 1985 we 1988-yilliri yüz bergen ikki qétimliq Uyghur oqughuchilar herikiti, 1990-yili aqtuda yüz bergen “Barin inqilabi”, 1997-yili ghuljada yüz bergen “5-Féwral qirghinchiliqi”, 2009-yilidiki “Shawgüen qirghinchiliqi”, “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi”, 2014-yilidiki “28-Iyul yerken qirghinchiliqi” qatarliqlarning hemmisi buning misalidur.

Halbuki xitay özining 1949-yilidin buyanqi barliq tashqi teshwiqatlirida, Uyghurlarning milliy qarshiliq heriketlirining xaraktérini bu “Milliy yaki diniy mesile emes, belki intayin az sandiki sherqiy türkistan bölgünchi küchlirining bölgünchilik, térrorluq we ashqunluq herikiti. Ular shinjangdiki her millet xelqige wekillik qilalmaydu” dep burmilap teshwiq qilip keldi. Chünki bu mesilining xaraktéri milliy mesile déyilginide, Uyghurlargha zorlap artilghan “Sherqiy türkistanchi, bölgünchi, térrorchi, ashqun” töhmetlirining yalghanliqi otturigha chiqatti-de, Uyghur mesilisi birdinla xelq'araliq mesilige aylinish éhtimalliqi körületti. Démek, kommunist xitay deslepki waqitlardin buyan Uyghurlarning démokratiye we hörlük arzulirini tunjuqturuwétish üchün, ularning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini pütünley üzüp tashlighanidi.

Maw zédung ölüp, on yilliq “Medeniyet inqilabi” axirlashqandin kéyinmu Uyghurlarning dunya bilen bolghan alaqisi qolaylashqini yoq. Xitay kompartiyesi gerche maw zédungning siyasetlirini qismen tenqidligen bolsimu, emma déng shyawping 1979-yili islahatta “4 Asasiy pirinsip” ta ching turushni otturigha qoydi. Bular birinchisi, siyasiy idiyede sotsiyalizm yolida ching turush؛ ikkinchisi, pirolétariyat diktatorluqida ching turush؛ üchinchisi, kompartiyening rehberlikide ching turush؛ tötinchisi, marksizm, léninizm we maw zédung idiyeside ching turushtin ibaret idi. Yeni xitay “Maw zédung” ni inkar qilmighan we uning yolini dawam qiliwéridighanliqini qarar qilghanidi. Démek, xitayning kona yolidin waz kechmeydighanliqi, Uyghurlarning dawamliq halda éghir basturush, cheklime we türlük nazaret astidiki hayatini dawam qilidighanliqining ipadisi idi.

Uyghurlar üstidiki zulumning ötken 75 yildiki tereqqiyatidin qarighanda, bügünki irqiy qirghinchiliqning bir muqerrerlik bolghanliqini tesewwur qilalishimizmu anche tes emes. Yeni gherb démokratik qimmet qarashlirini öz mewjutluqi üchün tehdit hésablaydighan xitay üchün éytqanda, hörlük üchün küreshtin waz kechmeydighan Uyghurlarni yoqitishmu del öz mewjutluqini kapaletke ige qilish üchün ikenliki éniq. Xitay hetta Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurush üchün, ikkinchi dunya urushidin kéyin shekillen'gen yéngi dunya küntertipini buzup tashlashqa urunushtek ghaljirliq derijisige yetti, emma bu urunushlarning haman meghlup bolidighanliqi éniq. Chünki, kishilik heq-hoquqlar we milliy hörlük üchün élip bérilghan küreshlerning hemmisi insaniyetning tereqqiyati hem adalitini algha süridighan heriketlerdur. Insanlarning yekke haldiki erkinlikliri boghulghan, pikir we idiyeliri qattiq teqibleshke uchraydighan, her kim dekke-dükkide nepes élishtinmu endishe qilidighan xitayche dunya küntertipini insaniyet alimining hergizmu qobul qilmaydighanliqi éniq. Meyli xitay öz niyitini qandaq shekilde niqablisun we yaki sotsiyalizmning xitayche alahidilikke ige bolghan yéngi bir yolini berpa qilghanliqini dawrang salsun, bularning hemmisi bihude urunushtur! chünki bügün'giche dunyada marksizm, léninizm, maw zédung yolida mangghan héchbir dölet gherb dunyasidek küchlen'gen, xelqliri hör dunyaning puqraliridek bayashat we erkin hayatqa érishken emes. Téximu éniq qilip éytqanda, déng shyawping 1978-yili atalmish “Islahat we ishikni sirtqa échiwétish” siyasitini yürgüzidighanliqini élan qilghanda, xitayning buningdin kéyinki yoli- “Soqqan chotni ashkarilimasliq” yaki “Özini ajiz körsitip bashqilarni gheplette qaldurush” (韬光养晦) bolidu dep yolyoruq bergen. Bu sözning menisi, buningdin kéyinki xelq'ara diplomatiyede esli meqset we nishanlirini xelq'aradin sir tutush؛ qorsaqta soqqan chotlirini ashkarilimasliq؛ ishlarni yeng ichide bir terep qilish؛ özini waqtinche ajiz körsitip turup, waqit jehettin utush؛ shundaqla küchlüklerning közini ghelet qilish dégenlik bolatti. Derweqe, xitay hergizmu özi éytqandek, “Sotsiyalizmning xitayche alahidilikke ige yéngi yoli” ni tapqanliqidin küchlen'gen emes, eksiche xelq'araning közini boyap, gherb yaratqan yéngi dunya küntertipi we téxnika tereqqiyatlirining méwiliridin epchillik bilen paydilan'ghanliqi, yeni teyyargha heyyar bolghanliqidin küchlen'gen idi.

Derweqe, kommunist xitayning 75 yilliq hakimiyet tarixi saxtipezlikke tayinip mewjutluqini dawam qilalighan we bashqilarning issiq juwisida terligen nomussizliq tarixidur. Xitay gerche özining xelq'aragha sozulghan saxtipezlikidin zor menpe'et alghan bolsimu, lékin bu reswachiliqlarning ashkarilinishi xitayning xelq'aradiki obrazini tarixtin buyanqi eng osal ehwalgha chüshürüp qoyghanliqi hemde xitay iqtisadini kirizisqa paturuwatqanliqimu bir heqiqet. Téximu muhimi, xitay dunyagha teshwiq qiliwatqan xitayche dunya küntertipining emeliyette, jorji orwélning “1984” romanidikidek mustebit bir dunya berpa qilish bolghanliqi, kishilerning xitay heqqidiki endishilirini künséri yuqiri kötürmekte. Bügün kommunist xitay özining 75 yilliq hakimiyet mewjutluqi bilen sabiq sowétlar ittipaqidin perqliq ikenlikini tentene qiliwatqandek körünsimu, emma uning aqiwitining sabiq sowétlar ittipaqidinmu better bolidighanliqi peqet waqit mesilisi, xalas. Chünki insaniyet jem'iyiti berpa bolghandin tartip bügün'giche dawam qiliwatqan herqandaq küreshler, insanlarning heq-hoquqliri üchün bolup, mustebitlikke tayan'ghan herqandaq hakimiyet ya undaq yaki bundaq shekilde haman berbat bolghan. Shunisi éniqki, Uyghurlarning qan-yashliq qismetliri axirliship, erkinlik quyashi istiqbal upuqida parlaydighan künler haman kélidu. Ularning tiz pükmes iradisi we küresh dolqunliri yéqin kelgüside xitayning yer sharigha sunuwatqan rezil modéligha qarshi xelq'araliq küresh éqimi bilen gireliship, démokratiye, erkinlik we insaniy heq-hoquqlar kapaletke ige qilin'ghan yéngi dunya tertipining upuqini achidu!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]