Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq bolush hadisisi we buning keynidiki sirlar

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2025.01.09
uyghur-xitay-toylishish-toy-nikah Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq qilinish dolquni arqisidiki sirlar
Photo: RFA

Az dégendimu yéqinqi on yildin béri Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq bolush heqqidiki teshwiqatlar yoqluqtin “Barliqqa kélish, köpiyish we normallishish” qiche bolghan basquchlarni bésip ötti. Téxi 2010-yilidiki xitayning 6-qétimliq döletlik nopus istatistikisida, Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbitining xitay boyiche eng töwen nisbette turidighanliqi xitay ichide zor tenqid we munazirilerge seweb bolghanidi. Halbuki, qisqighine on nechche yil ichide bu ehwalda tuyuqsiz özgirish yüz béripla qalmay, belki aqiwette Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishi “Normallashqan” dek tuyghu béridighan haletke yetti. Eslide Uyghurlar irqiy qirghinchiliq qilin'ghuchi, xitaylar bolsa irqiy qirghinchiliq qilghuchi millet süpitide, öz ara toylishish emes, hetta inaq ötüshinimu tesewwur qilghusiz bir ish idi. Halbuki, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki “Toylishish” ning irqiy qirghinchiliqning mahiyitige xilap halda “Köpiyishi”, kishilerni heyran qaldurushqa bashlidi. Yeni bu xil hadisining köpiyishi yalghuz tashqi dunyaning Uyghur irqiy qirghinchiliqining yüz bériwatqanliqigha bolghan qarishida so'al peyda qilipla qalmay, belki Uyghurlar arisidimu nöwette küchlük diqqet we munazirilerni qozghimaqta. Undaqta, Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq bolush hadisisining kélip chiqishidiki sewebler zadi néme?

Uyghur qizlirining xitay erliri bilen toy qilish mesilisining peyda bolush we köpiyishi, emeliyette Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen chemberchas baghlan'ghan bolup, xitay teshwiq qiliwatqan “Nikah erkinliki” bilen azraqmu munasiwiti yoq! bundaq késip éytish belki nurghun kishilerni guman'gha sélishi mumkin. Chünki xitay teshwiqat supiliridin tarqiliwatqan xitay bilen toylashqan Uyghur qizlirining “Chirayidiki xushalliq we toy merikilerdiki güzel menziriler hemde munasiwetlik teshwiqatlar” bu hadisining keynide zorlash mesilining mewjutluqigha shübhe peyda qilishi tebi'iy. U halda, biz aldi bilen ene shu “Heqiqet” tek körsitilgen teshwiqatlarning otturigha chiqishigha seweb bolghan amillar üstide izdinip köreyli.

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesining organ torida 2022-yili élan qilin'ghan “Islahattin kéyin xitaydiki milletler ara toylishishtiki on chong özgirish” namliq doklat
Xitay ijtima'iy penler akadémiyesining organ torida 2022-yili élan qilin'ghan “Islahattin kéyin xitaydiki milletler ara toylishishtiki on chong özgirish” namliq doklat
hprc.cssn.cn

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesining organ torida 2022-yili élan qilin'ghan “Islahattin kéyin xitaydiki milletler ara toylishishtiki on chong özgirish” namliq doklatta Uyghurlarning 1982-yilidin 2015-yilighiche bolghan ariliqtiki xitaylar bilen toylishish nisbiti bérilgen (girafikta körsitilginidek). Bu nisbet boyiche qarighanda, Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti 1982-din 2015-yilighiche bolghan 23 yil ichide xitay boyiche eng töwen nisbetni saqlap kelgen. Démek, Uyghurlarning xitaylar bilen toylishishining bügünkidek “Normallashqan” haliti peqet kéyiki 10 yilda peyda bolghan déyishke bolidu. Biz awwalqi 23 yil ichidiki Uyghurlar bilen xitaylarning toylishish nisbiti bilen hazirqi ehwallarni sélishturup körsekla, Uyghurlar bilen xitaylarning toylishish nisbitining tuyuqsiz köpiyip kétishining normal bir hadise bolmighanliqini chüshineleymiz.

Derweqe, xitaylar bilen Uyghurlar arisidiki toylishishning bügünkidek tuyuqsiz köpiyishini normal hadisidek teshwiq qilishning özila eng chong normalsizliq! undaqta, bundaq bir normalsizliq qandaq shekilde otturigha chiqti yaki chiqirildi?

Uyghurlarning zadi qachandin bashlap xitay hökümiti teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi heqqide éniq bir nerse déyish tes bolsimu, lékin 2009-yili yüz bergen “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning Uyghur irqiy qirghinchiliqining bashlinish nuqtisi bolghanliqida köp talash-tartish yoq. Hetta shundaq bolghanliqini xitay özi 2019-yili élan qilghan “Shinjangdiki térrorluqqa qarshi turush, esebiylikni yoqitish kürishi we kishilik hoquq kapaliti aqtashliq kitabi” da ashkara étirap qilghan. Egerde 2009-yilini Uyghur irqiy qirghinchiliqining bashlinish nuqtisi dep qarisaq, bu irqiy qirghinchiliq pilanining otturigha chiqishini uningdimu burunqi waqitlargha sürüshke toghra kélidu. Halbuki, 2009-yilidin burunqi Uyghurlarning ehwaligha nezer salidighan bolsaq, “5-Iyul qirghinchiliqi” din tartip taki “Barin inqilabi” ghiche bolghan 20 yildek waqit, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki milliy ziddiyet eng yuqiri chekke chiqqan waqit déyishke bolidu. Bumu del Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki toylishish nisbitining eng töwen chekni saqlap qalalishidiki muhim sewebtur.

Derweqe, 2009-yilidiki “5-Iyul qirghinchiliqi” din kéyin, Uyghurlarning pütkül millet gewdisi bilen xitayning hakimiyet düshmini qilip békitilgenliki ashkara. Bundaq bir ehwalda, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki munasiwetning yaxshilinishqa qarap yüzlinishini tesewwur qilish mumkinmu? eger ésimizde bolsa, 2010-yili xitayda échilghan “Merkezning tunji qétimliq shinjang xizmet yighini” xitay teripidin shinjangni yéngiche idare qilishning istratégiyesi tüzüp chiqilghan yighin Déyilgen. 2014-Yili shi jinpingning “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyesi” heqqidiki ashkarilan'ghan mexpiy yolyoruqida, bu istratégiyening Uyghurlarni nishan qilghanliqi éniq körsitilgen. Yeni, Uyghurlarning yiltizini qurutush, ewladini üzüsh, béghini késish, menbesini késiwétish (断根、断代、断联、 断源) ning shi jinpingning atalmish “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyesi” Ning özi ikenliki éniq déyilgen.

 

Qaraqash nahiyelik xelq sot mehkimisining sotchisi memet niyaz qurban kengchilik qararini oquwatidu. 2017-Yili 17-may, qaraqash
Qaraqash nahiyelik xelq sot mehkimisining sotchisi memet niyaz qurban kengchilik qararini oquwatidu. 2017-Yili 17-may, qaraqash
xjb.cas.cn

Qaraydighan bolsaq, 2014-yili xitay bilen toy qilghanlarni 10 ming yüen xitay puli bilen mukapatlash tedbiri cherchen nahiyelik hökümet teripidin tunji qétim ashkara élan qilinip, Uyghur qizlirining xitay erliri bilen toylishishigha xitayning biwasite qol tiqiwatqanliqi ashkarilan'ghanidi. 2014-Yili Uyghur élide 200 ming xitay kadiri Uyghurlarning öylirige köchüp kirish siyasiti yolgha qoyulghan yil bolup, Uyghurlar millet boyiche “Üch xil küch gumandari” dep qaralghan. Bu wejidin atalmish “Uyghur xelqige yézilghan ochuq xet” ler teshwiq qilinip, Uyghurlarning “Üch xil küch” tin chek-chégrasini pütünley ayrip, meydanini ashkara jakarlishi telep qilin'ghan. Uyghur diniy zatlar “Alma ussuli” gha chüshürülgen, Uyghur kent kadirliri choshqa göshini “Öz ixtiyarliqi” bilen yégen, choshqa baqqan, öz kimlikini xitay kimlikige özgertken, musulman kimlikidin waz kechkenlikidek türlük “Yéngiliq” lar arqa-arqidin otturigha chiqqan. Hetta jenubiy Uyghur élining yéza-kentliridiki Uyghur ahaliler kolléktip halda “Medeniyet zor inqilabi” din burunqi dewrlerdikidek “Üch xil küchni küreshke tartish, gunahigha töwe qildurush” qa, öz ara nazaretchilik qilish we gumanliq kishilerni hökümetke chéqishturushqa qoyulghan. Bundaq ehwalda, Uyghurlarning toylashqanda nikah oqush, ölüm-yétimde ibadet qilish qatarliq örp-adetlirimu radikalliq Dep cheklen'gen. “Shinjang saqchi höjjetliri” diki melumatlirida ashkarilan'ghan uchurlargha qarighandimu, bu waqitlarda Xitaylar bilen toylishishni ret qilishmu oxshashla radikalliq Dep békitilgen.

Yighinchaqlighanda, Uyghur qizlirining xitay erlirige toy qilish hadisisining köpiyishi del shi jinpingning Uyghurlarning yiltizini qurutush, ewladini üzüsh, béghini késish, menbesini qurutush (断根、断代、断联、 断源) tek wehshiyane irqiy qirghinchiliq körsetmisi bilen ewjige chiqqanliqi éniq. Yeni bu hadisining keynide xuddi “Qarisang közüngni oyimen, yighlisang tilingni késimen!” dégendek rezil teqibleshlerning barliqini texmin qilish tes emes.

Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti 2020-yili xitayning 7-qétimliq nopus tekshürüshide yenila 0.62 Pérsentlik töwen nisbetni saqlap qalghan
Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti 2020-yili xitayning 7-qétimliq nopus tekshürüshide yenila 0.62 Pérsentlik töwen nisbetni saqlap qalghan
bilibili.com

Démek, Uyghurlarning ehwalini xuddi jorji orwélning “1984” namliq romanidek, Uyghurlarning barliq hoquq we erkinliki xitayning nazariti astida bolghan, özlükini ipadilesh, pikir bayan qilishlar pütünley cheklen'gen, türlük nazaretler hemme yerni qaplighan, kishiler arisida ishench turghuzush imkani yoqitilghan… qisqisi, Uyghur qizliri xitay erlirige toylishishta yaq déyishla emes, belki azablinishqimu yol qoyulmaydighan bir weziyette dep perez qilishqa tamamen bolidu. Lékin mushundaq teqibleshler astidimu Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbitining yenila xitay arzu qilghandek köp emesliki kishini ümidlendüridu. Yeni xitay menbelik uchurlardin qarighanda, Uyghurlarning xitaylar bilen toylishish nisbiti 2020-yili xitayning 7-qétimliq Nopus tekshürüshide yenila 0.62 Pirsentlik töwen nisbetNi saqlap qalghan. Bu ehwal xitayning “Dowyin”, “Tik-tok” qatarliq uchur wasitiliride toxtimay teshwiq qiliniwatqan “Uyghur qizlirining xitay erlirige özliri xalap tégishi we bundaq toylishish nisbitining éshiwatqanliqi” heqqidiki uchurlarning Uyghurlarning heqiqiy ré'alliqi bilen mu'eyyen perqi barliqini؛ Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishi “Normallashqan” dek körünüshlerning emeliyette xitay teshwiqatining tesiridin otturigha chiqqanliqini körsitidu. Qisqisi, Uyghur qizlirini mejburiy halda xitay erlirige yatliq qilishni Uyghurlarni yoqitishning bir usuli qilish, medeniy dunyada qobul qilinmaydighan qebihlik bolupla qalmay, belki irqiy qirghinchiliq astidiki Uyghurlarning özlükini saqlash we kimlikini qoghdash éngini xitayning iradisige qarshi halda téximu kücheytidu, xalas!

 [Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.