Néme üchün Uyghurlar 2024-yilimu yenila xitaydiki eng namrat xelq bolup qaldi?

Étizda köchet tikiwatqan déhqanlar. 2012-Yili 28-may, xoten.

Xitay döletlik istatistika idarisi yéqinda xitaydiki 31 ölkining 2024-yilining aldinqi üch pesillik kishi béshigha toghra kélidighan kirim we chiqim ehwalini élan qildi, halbuki atalmish “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq istatistika idarisi” ning tor békitide 2024-yilining aldinqi üch pesillik iqtisadiy ehwaligha da'ir uchurlar ashkara élan qilinmighan. Bu heqtiki uchurlar Bingtüenning hökümet organ tor békiti We xitay bashqurushidiki “Shinjang géziti” ning “Anar bulut” supisiDa élan qilin'ghan.

Undaqta, Uyghur élining 2024-yilining aldinqi üch pesillik iqtisadiy ehwali heqqide qandaq melumatlar bérilgen?

Munasiwetlik menbelerdiki uchurlarDin qarighanda, Uyghur élining ötken üch pesildiki kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 18 ming 811 yüen bolghan. Buning ichide sheher, bazar ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 32 ming 142 yüen bolup, yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 6173 yüen bolghanliqi istatistikilan'ghan. Démek, Uyghur élidiki sheher ahalilirining aldinqi üch pesildiki otturiche kirimi, yéza ahaliliri otturiche kirimining 5 hessidin köp bolghan. Halbuki, Uyghur élide sheher-bazar bilen yéza ahaliliri arisidiki iqtisadiy perq nahayiti zorayghan déyishke bolidu.

Biz emdi Uyghur élidiki sheher-bazar we yéza ahalilirining 2024-yilining aldinqi üch pesillik kishi béshigha toghra kélidighan chiqim ehwaligha qarap baqayli:

Ötken üch pesilde da'imiy olturushluq sheher ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche chiqimi 23 ming 73 yüen, yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche chiqimi 10 ming 551 yüen bolghan. Yeni sheher-bazar ahalilirining ötken üch pesildiki kishi béshigha toghra kélidighan otturiche chiqimi, yéza ahaliliriningkige sélishturghanda ikki hessidin köprek bolghan. Uyghur élidiki yéza ahaliliri bilen sheher-bazar ahalilirining yuqiriqi üch pesillik kirim-chiqim istatistikisidin shuni köreleymizki, yéza ahalilirining ötken üch pesillik kishi béshigha toghra kélidighan iqtisadiy ehwalida ularning chiqimi, kirimidin xélila yuqiri bolghan.

Uyghur élide nöwette qanchilik nisbettiki xitay nopusining sheher-bazarlarda yashaydighanliqigha da'ir uchurlarni tépish qiyin bolsimu, emma béyjing uniwérsitéti jem'iyetshunasliq fakultétining piroféssori, xitay ijtima'iy penler akadémiyesi tetqiqat merkizining tetqiqatchisi li jyenshinning 2015-yili “Gherbiy shimal milletler tetqiqati” zhurnilida élan qilghan bir maqalisidin bu heqte uchurlargha érisheleymiz. Li jyenshinning “Shinjangdiki asasliq milletlerning nopusi, hazirqi ehwali we özgirish alahidiliki” Namliq bu doklatida, Uyghur élidiki xitay nopusining 70 pirsentidin köprekining sheher-bazarlarda yashaydighanliqi, Uyghurlar nopusining sheher-bazarlardiki nisbiti texminen 20 pirsent etrapida ikenliki bayan qilin'ghan. Yeni, Uyghurlar nopusining 80 pirsentidin köpreki yuqiriqi 6173 yüen kirimi bilen 10 ming 551 yüen chiqim qilghan yéza nopusigha mensuptur.

Undaqta, Uyghurlarning mutleq köp qisim nopusining töwen kirimlik bolushi bir tasadipiy ehwalmu yaki izchil dawamlishiwatqan ehwalmu?

Bu heqte biz xitayning 2024-yilidin awwalqi yillardiki élan qilghan istatistikiliq melumatigha muraji'et qilimiz: Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” we “Shinjang géziti” qatarliqlarning 2023-yili 27-öktebir élan qilghan xewiride, 2023-yilining aldinqi üch pesillik sheher-bazar ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 30 ming 434 yüen bolghan bolup, aldinqi yildikidin 5 pirsent ashqanliqi, yéza ahalilirining ötken üch pesillik otturiche kirimining 5673 yüen bolup, aldinqi yildiki oxshash mezgildikidin 8.6 Pirsent ashqanliqi bayan qilin'ghan. Emma chiqim ehwali heqqide éniq melumat bérilmigen. Shundaqtimu, bu sanliq melumatlardin Uyghur élidiki yéza ahaliliri bilen sheher-bazar ahaliliri arisida ghayet zor iqtisadiy perqning mewjutluqini körüp yételeymiz. Téximu muhimi, yéza ahalilirining kirimi izchil halda sheher-bazar ahalilirining kirimidin 5-6 hesse töwen haletni saqlap kelgen.

Undaqta, Uyghurlarning ehwali bilen xitayning bashqa ölke we aptonom rayonliridiki xelqlerning kirim-chiqim ehwalida perq mewjutmu?

Biz Uyghur élidiki ahalilerning kirim-chiqim ehwalini xitayning tereqqiy tapqan ölkiliri bilen sélishturalmaymiz. Chünki ular “Aldin tereqqiy qildurulghan” bolup, iqtisadiy ehwali alliburun Uyghur we bashqa aptonom rayonlarningkidin éship ketken. Shunga bu yerde Uyghurlarning iqtisadiy ehwalini, peqet xitay teripidin “Namrat rayonlar” dep qarilidighan gherbiy shimal rayonliridiki xelqlerning ehwali bilen sélishturup körsekla kupaye.

Tibet aptonom rayonining siyasiy muhiti Uyghurlarningkidin köp perqlenmeydu. Emma iqtisadiy ehwalida yenila perqler mewjut. 2024-Yilining aldinqi üch peslide tibettiki Yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 13 Ming 547 yüen, chiqimi 8334 yüen bolghan؛ Ningshya tunggan aptonom rayonidiki yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 12167 Yüen, chiqimi 10 ming 885 yüen؛ Ichki mongghul aptonom rayonidiki yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 14 Ming 753 yüen, chiqimi 13 ming 279 yüen؛ gu'angshi ju'angzu aptonom rayonidiki yéza ahalilirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 14 ming 391 yüen bolup, chiqimi 11 ming 790 yüen bolghan.

Xitayning gherbiy shimal rayonigha jaylashqan 4 aptonom rayondiki yéza ahalilirining 2024-yilining aldinqi üch pesillik kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirim we chiqim qimmitini, Uyghur élidiki yéza ahalilirining oxshash mezgildiki kirim we chiqim ehwali bilen sélishturup köridighan bolsaq, Uyghurlarning kirimining eng töwen, chiqimining kirimige sélishturghanda eng yuqiri nisbetni igiligenlikini körimiz. Démek, buningdin Uyghurlarning xitaydiki atalmish 5 “Aptonom rayon” xelqliri ichidiki eng namrat xelq ikenliki körüwalghili bolidu. Bu yene Uyghurlarning xitaydiki 56 millet ichide iqtisadiy ehwalining keynidin sanighanda 1-orunda, yeni eng namrat ehwalda ikenlikini ispatlap turuptu. Chünki Uyghur aptonom rayonidin bashqa xitaydiki 4 aptonom rayonmu xitay boyiche eng namrat rayonlar hésablinidu. Bu heqiqetenmu kishini échinduridighan bir ehwal.

Biz Uyghur élining nopusi az, zémini keng we ghayet zor miqdaridiki tebi'iy bayliqlargha ige ikenlikini bilimiz. Lékin bu bayliqlar 1949-yilidin buyan xitay hökümiti teripidin izchil talan-taraj qilinip kelmekte. Xitay gerche pütkül dunyagha özining Uyghurlarni namratliqtin qutuldurush üchün qanchilik köp küch we iqtisad ajritiwatqanliqini teshwiq qilip kéliwatqan bolsimu, lékin Uyghur élining asasliq yerlik ahalisi bolghan Uyghurlarning iqtisadiy ehwalida ötken yetmish nechche yilda héchqandaq chong özgirish bolghini yoq. Xitay hökümiti yillardin buyan Uyghurlarning namratliq ehwalini jughrapiyelik muhit we “Diniy ashqunluq” qa artip, özining Uyghurlar üstidiki qanliq jinayetlirini yoshurushqa urunup keldi. Halbuki, xitay bu xil teshwiqat aldamchiliqining bek uzun'gha dawam qilalmaydighanliqini yaxshi bilidu. Bu wejidin xitay Uyghurlar nopusi köp sanliqni igileydighan jenubiy Uyghur éli bilen xitay nopusi köp nisbetni igileydighan shimaliy Uyghur élining iqtisadiy jehettiki perqini qandaq yoshurush üstide köp bash qaturup keldi. Buning netijiside xitay jenubiy Uyghur élige xitay nopusini köplep yötkep kélish, jenubiy Uyghur élidiki Uyghur nopusini yötkep ishqa orunlashturush, lagérlargha qamash, kolléktip köchürüsh qatarliq türlük tedbirlerni qollinip, Uyghurlarning bu rayondiki nopus üstünlükini azaytishning koyigha chüshti. Shundaqla buni Uyghurlarning namratliq mesilisini xelq'aradin yoshurup qélishtiki ünümlük usul dep qarap keldi. Merkizi washin'gtondiki kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi adri'an zénz 2021-yili élan qilghan “Uyghurlarning nopus üstünlükini yoqitish: béyjingning jenubiy Uyghur élining nopusini elalashturush istratégiyesi heqqide izdinish” Namliq doklatidimu bu heqte bir qisim melumatlar bergenidi. Adré'an zénzning mezkur doklatida 2040 - yiligha barghanda jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlar nopusining 2 milyon 630 mingdin 4 milyon 530 mingghiche aziyip kétidighanliqi texmin qilin'ghan.

Shu nerse éniqki, xitay hökümiti peqet jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlar nopusini azaytip, xitay nopusini köpeytkendila, andin Uyghurlarning namratliq mesilisini xelq'aradin epchillik bilen yoshurup qalalaydighanliqini hés qilip yetken. Chünki jenubiy Uyghur élining yéza-qishlaqlirigha orunlashqan xitay ahalilirining kirimi tebi'iy halda Uyghurlarningkidin yuqiri bolup keldi. Bundaq ehwalda jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlar nopusi pütünley tarqaqlashturulmighan ehwaldimu, yeni san jehette xitay nopusi bilen köp perqlenmeydighan nisbetni saqlap qalsila, namratliqqa da'ir san-séfirlarning istatistikiliq uchurlarda bek töwen halette otturigha chiqip, kishilerning diqqitini tartishidin saqlinalaydu.

Derweqe, xitayning uzun mezgillik pilani Uyghurlarni bu xil usulda dawamliq namratliqta qaldurush, asasiy éqimdin chetleshtürüsh, atalmish “Namratliqtin qutuldurush” namida bashqa rayonlargha, hetta xitay ölkilirige özlüksiz yötkesh, xuddi “Nenkey doklati” diki xitay tetqiqatchiliri éytqinidek, Uyghurlarni her yerlerge qumdek chéchip, xitay millitining gewdisige singdürüwétish we éritip tashlashtur. Shunga pütkül dunya, bolupmu erkinlik we démokratiyeni tüp pirinsip qilghan hör dunya, tarixta parlaq sehipe yaritip insaniyet medeniyitining güllinishi üchün öchmes ölüsh qoshqan Uyghurlardek bir xelqning mustebit bir küchning tehditi astida yoqilip kétishige qarap turmasliqi kérek. Chünki xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi we yuqiri bésimliq tehditi emeliyette yer yüzidiki melum bir xelqqe yaki ijtima'iy topluqqila emes, belki pütkül insaniyetke peyda qiliwatqan tehdittur.

 [Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]