Xitay xelq jumhuriyiti qurulghan 75 yilda: Uyghurlar we zéminsiz saxta aptonomiye

1949-Yilidin hésablighanda, kommunistik xitaylarning jumhuriyet qurghinigha bu yil del 75 yil boldi. Shundaqla Uyghurlarning kommunistik xitay mustemlikisi astida zulum chékiwatqanliqighimu del 75 yil boldi. Gerche Uyghurlar özlirining xitay mustemlikisi astida turuwatqanliqini éniq bilsimu, emma tashqi dunya Uyghurlarni yenila milliy térritoriyelik aptonomiye heqliri bolghan bir xelq dep tonup keldi we shundaq mu'amile qilmaqta.

 Démek, xelq'ara jem'iyet xitayni bashqa milletlerni mustemlike qiliwalghan bir dölet dep qarimaydu we qarimidi. Yeni dunyaning neziridiki xitayda besh milliy térritoriyelik aptonom rayon bolup, bu bu besh aptonom rayonni Uyghur, mongghul, tibet, xuyzu (tunggan) we ju'ang millitidin ibaret besh millet öz aldigha idare qilidu. Emma meyli Uyghurlar bolsun yaki bashqa aptonom heqliri bolghan milletler bolsun, héchbiri xitayning ötken 75 yilida aptonom heqliridin behrimen bolmighanliqi bu milletlerning özige ayding. Hetta xitay dunyagha jar séliwatqan xitaydiki “Milliy ziddiyet” lermu eslide, xitayning yalghan aptonomiye niqabi astidiki milliy zulumlar seweblik kélip chiqqan.

Nawada biz kommunistik xitayning tarixigha nezer salidighan bolsaq, ularning izchil halda “Milletlerning öz teqdirini öz belgilesh heqlirini pütün küchimiz bilen qollaymiz!” sho'arini aghzidin chüshürmey kelgenliklirini körimiz. Halbuki, bu sho'arlar 1949-yili xitayning dölet qurushi bilen teng ghayib qilin'ghan. Shundaqtimu xitay yenila jungxu'a xelq jumhuriyitini “Birlikke kelgen köp milletlik dölet” dep atighan. Bu dégenlik, jungxu'a xelq jumhuriyiti köpligen milletler birliship qurghan we birlikte bashquridighan dölet dégenlik bolup, nöwette xitay teshwiq qiliwatqan atalmish “Jungxu'a milliti” din ibaret yégane millet uqumidin tüptin perqliq uqum hésablinidu.

Derweqe, kommunistik tüzülmidiki xitay xelq jumhuriyiti pütünley sabiq sowét ittipaqining izini bésip kelgenliki üchün, milletler mesilisini hel qilishtimu tebi'iy halda marksizmliq millet nezeriyesige tayinidu. Halbuki, marksizmchilarning heriket nishanidiki “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi” dégenlik, siyasiy teqdirini özi belgileshtin bashqa, yene musteqil bolush we milliy dölet qurush menilirini béridighanliqi éniq. Shundaqla bu yerde tilgha élin'ghan milletler barawerliki uqumining, herqandaq milletning öz teqdirini özi belgilesh hoquqinila körsitidighanliqi bayan qilin'ghan. Léninning 1914-yili élan qilghan “Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi heqqide bayan” namliq maqalisidimu, milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqining, bir milletning yene bir yat millet bashqurushidiki dölettin ayrilip chiqip, musteqil dölet qurushini körsitidighanliqini otturigha qoyghan. Yeni, marksizmliq millet qarishi boyiche bolghanda, milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi bérilgen Uyghurlarning her waqit, cheklimisiz halda öz teqdirini özi belgilesh heqqi bolushi kérek. Emma ré'alliq undaq bolghini yoq!

Emeliyette biz “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ning qurulush waqti bilen yerliktiki bashqa aptonom oblast, nahiye, shundaqla “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ning qurulush waqtini sélishturidighan bolsaq, eqilge sighmaydighan bir normalsizliqni bayqaymiz. Yeni, 1955-yili “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” qurulushtin bir yil burunla, Uyghur ilida her qaysi milletlerning aptonomiye oblast, nahiye we milliy yéziliri qurup chiqilghan. Téximu qiziqarliqi “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” mu 1954-yili resmiy qurulup bolghan.

Xitay xelq jumhuriyitining “Merkiziy hökümet tor békiti” de aptonomiye tüzümi heqqide mundaq éniqlima bérilgen: “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi dégenlik, döletning birtutash rehberliki astida, her qaysi azsanliq milletler topliship olturaqlashqan jaylarda özi bashquridighan rayonlar, memuriy organlar qurulup, özini özi idare qilish hoquqi yürgüzidighan qanun-tüzümler békitilishi kérek. Pirinsip jehette aptonom rayonlar shu jaydiki zéminning chong-kichikliki, nopusning az-köplükige asasen qarar qilinidu. Aptonom rayonlar ölke derijisi bilen, aptonom oblastlar yerlik sheher derijisi bilen, aptonom nahiyeler bolsa, nahiye derijisi bilen barawer bolidu” déyilgen. Derweqe, zéminning chong-kichikliki we nopusning az-köplüki aptonom rayon qurush qurmasliqqa munasiwetlik muhim mesile hésablinidiken. Undaqta biz aldi bilen Uyghur élide aptonomiye heqqi bérilgen milletler we bingtüen bilen Uyghurlarning 1949-yilidiki nopus we zéminini sélishturup köreyli.

1952-Yili 9-ayda “Shinjang ölkilik milliy térritoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyushqa teyyarliq körüsh komitéti” Qurulghan bolup, 1954-yilighiche, xitay kompartiyesi merkiziy komitétining testiqlishi bilen 27 aptonomiyelik orun keyni-keynidin qurup chiqilghan. Kéyin xitay kompartiyesi merkiziy komitéti bu 27 aptonomiyelik orunni besh aptonom oblast, alte aptonom nahiyege tengshigen.

1953-Yilidiki xitay istatistikisida Uyghur élidiki aptonomiye heqliri bérilgen milletlerning ichide, qazaqlarning nopusi 440 ming, tungganlarning nopusi 120 ming, qirghizlarning nopusi 70 ming, manjularning nopusi ming, ruslarning nopusi 19 ming 500, tatarlarning nopusi 5900, özbéklerning nopusi 12 ming 200 din ibaret bolghan. Uyghurlarning nopusi bolsa üch milyon 290 ming bolup, rayondiki omumiy nopusning 76pirsentini igiligen. Heyran qalarliq yéri shuki, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” nami rayondiki xitaylarni öz ichige alghan barliq bashqa milletlerning aptonomiye térritoriyeliri békitilip bolghandin kéyin andin bérilgen. Hetta omumiy térritoriyesi bir milyon 644 ming kiwadrat kilométir kélidighan bu zémin'gha “Shinjang Uyghur aptonom rayoni”, yeni “Uyghurlar öz aldigha bashquridighan zémin” dégen nam bérilgen bolsimu, Uyghurlargha te'elluq bir kiwadrat métir kelgüdek zéminmu qaldurup qoyulmighan.

 “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” da 1954-yilighiche qurup chiqilghan besh besh aptonom oblast bolsa, ili qazaq aptonom oblasti, bortala mongghul aptonom oblasti, qizilsu qirghiz aptonom oblasti, bayin'gholin mongghul aptonom oblasti we sanji xuyzu aptonom oblasti bolup, ularning omumiy yer kölimi 910 ming 500 kiwadrat kilométir. Alte aptonom nahiye bolsa, qobuqsar mongghul aptonom nahiyesi, chapchal shibe aptonom nahiyesi, qarasheher (yenji) xuyzu aptonom nahiyesi, bariköl qazaq aptonom nahiyesi, mori qazaq aptonom nahiyesi, tashqorghan tajik aptonom nahiyesidin ibaret. Bu alte aptonom nahiyening omumiy yer kölimi 121 ming 712 kiwadrat kilométir bolup, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” omumiy yer kölimining 10.34 Pirsentini igileydu. Bulardin bashqa “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” ning igileydighan yer kölimi 70 ming 600 kiwadrat kilométir, teklimakan qumluqining igiligen yer kölimi bolsa 330 ming kiwadrat kilométir kélidu. Bu ehwal xuddi “Nesridin ependi” filimidiki nesridin ependimning xoraz göshini dastixandikilerge bölüp bergende, padishahqa xorazning béshini bölüp bergenlikidek hejwiy weqelikke oxshap kétidu.

Derweqe, biz yuqiridiki besh oblast, alte nahiye, bingtüen we teklimakan chöli igiligen yer meydanidin “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” atalghan bu zéminda Uyghurlargha qaldurulghinining peqetla “Uyghur aptonom rayoni” atalghan quruq nam astidiki tupraqsiz we yalghan aptonomiye bolghanliqini körüp yételeymiz.

Shundaq déyishke heqliqmizki, bu saxta aptonomiye bashtin bashlapla Uyghurlarning milliy ghururi we milliy heqlirini depsende qilghan. Shundaqla “Bir chalmida köp paxtekni soqush” tek hiyligerlik bilen Uyghurlarning zémin heqlirini pütünley tartip élip, ularni nami bar, tupriqi yoq bolghan quruq aptonomiye bilen exmeq qilghan. Herqandaq milletning aptonomiye heqliri tupraq asasida yürgüzülüsh imkanigha érishidu. Démek, tupraqliridin ayrilghan Uyghurlar ötken 75 yilda hetta aptonom rayonning birinchi qol memuriy hoquqlirini tutush imtiyazlirighimu asasen érishelmigen.

[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]