Tuzini yep, tuzluqini chéqish: xitay yazghuchisi wang méngning Uyghur söygüsi qanchilik?

“Tümen kishilik shinjang hékayisini sözlesh” yighinida yazghuchi wang méng sözlewatidu, 2023-yili 17-noyabir, béyjing

Yéqinda, xitay da'irilirining orunlashturushi bilen bir qisim medeniyet sahesidiki dangliq ziyaliylar, gheyriy maddiy medeniyet mirasi warisliri, tor supisi riyasetchiliri we shinjanggha yardem bérish xadimliri qatarliq jem'iyetning oxshimighan qatlamliridin kelgen kishilerdin terkib tapqan “Tümen kishilik shinjang hékayisini sözlesh” ortaqlishish yighini béyjingda échilghan. Közetküchiler mezkur yighinning mahiyiti heqqide öz köz qarashlirini bildürüp: “Bu xitay hökümitining öz jinayi qilmishlirini aqlash üchün, shundaqla xitay xelqi we chet elliklerni ‛Uyghur élida irqiy qirghinchiliq yoq‚ dégen sepsetisige ishendürüsh üchün élip bérilghan siyasiy teshwiqat” dep qarimaqta.

Igilinishiche, mezkur yighin'gha xitay medeniyet ministirliqining sabiq ministiri, dangliq yazghuchi wang méngmu teklip bilen qatnashqan iken. Wang méngning “Yer shari tori” muxbiri bilen ötküzgen söhbiti we xitayning hökümitige qarashliq bashqa organ tor betliridiki xewerlerdin igilishimizche, u béyjingdiki yighinda qilghan sözide “Shinjang hazir ishlepchiqirish küchi, medeniyet we ma'arip jehette barghanséri tereqqiy qilmaqta” dégendin bashqa yene özining Uyghur diyarigha “Chongqur söygü” si barliqini, “Shinjangliqlarning ümidwar, jushqun xelq” ikenlikinimu tekitligen.  

Undaqta, xitay yazghuchi wang méngning Uyghur diyarigha bolghan “Chongqur söygü” si zadi qanchilik? öz dewride 16 yildek Uyghur xelqi arisida yashighan, shundaqla Uyghurlarning ash-tuzini yégen wang méng, bir yazghuchi bolush süpiti bilen Uyghurlarning bügünki échinishliq qismetlirige qandaq inkasta boluwatidu? 

Buning üchün aldi bilen wang méngning Uyghur diyaridiki kechmishlirige qarap chiqishqa toghra kélidu, elwette.

Wang méng 1950-yillarda “Yashisun yashliq” namliq romani bilen xitay ichige tonulghan yash yazghuchilarning biri. U 1950-yillarning ikkinchi yérimida élan qilghan “Teshkilat bölümige kelgen yash” namliq hékayiside xitayning partiye we hökümet organliridiki biyurokratliqni we shekilwazliqni tenqid qilghanliqi üchün, “Ongchi” qalpiqi kiydürülüp, xitay paytexti béyjingdin Uyghur aptonom rayonigha sürgün qilin'ghan. U, 1963-yilidin 1979-yilighiche bolghan 16 yil jeryanida Uyghur diyarida yashighan. Bolupmu uning ghulja bayanday yézisidiki Uyghur déhqanliri arisida ötküzgen birqanche yilliq hayati uning kéyinki mezgillerde élan qilghan hékaye-powéstliridin orun alghan.

Wang méngning xatirelirige qarighanda, u “Ongchi” qalpiqi kiyip ghuljadiki Uyghur déhqanliri arisigha emgek bilen özgertishke chüshürülgende, qelem tutup kön'gen bu xitay ziyaliysi üchün “Ketmen tutush” intayin qiyin kelgen. Siyasiy hoquqidin mehrum bolup, yéza emgikige sélin'ghan wang méng ghulja yézilirigha yéngi barghan waqitlirida intayin qiynalghan. Halbuki, u her qétim téngirqash, ümidsizlinish we ganggirashqa oxshash murekkep rohiy haletlerge duch kelginide, xushchaqchaq, yumuristik tuyghugha bay Uyghur déhqanliri uninggha medet we ilham bergen؛ uni öz qoynigha alghan, shundaqla uninggha insanliq méhir-muhebbet hés qildurghan. Istiqbalidin ümidsizlinip chüshkünlükke giriptar bolghan yash xitay yazghuchisi wang méng aq köngül, méhriban Uyghur déhqanlirining tesiride hayatqa yene ümid bilen qarashqa bashlighan.

Beydu énsiklopédiye

Wang méng sürgündiki künliride ghuljadiki Uyghur déhqanlirining chongqur méhir-muhebbitige érishkechke, uningda Uyghurlarning özgiche medeniyiti we turmush usuligha nisbeten qiziqish qozghalghan. U shu yillarda Uyghur déhqanliri bilen bille yashap, Uyghur tilini ögen'gen. U xatiriside hetta shu yillarda özining bir qisim eserlirini Uyghur tili bilen yézishni meshq qilghanliqinimu tilgha alghan. “Medeniyet inqilabi” axirlashqandin kéyin, wang méng 1979-yili Uyghur diyaridiki 16 yilliq sürgünlük hayatini axirlashturup, béyjinggha qaytqan. U shuningdin kéyin yazghan bezi eserliride Uyghurlar hayatini téma qilghan, ghulja yéziliridiki Uyghur déhqanlirining ijtima'iy hayati, muhebbet kechürmishliri we yumuristik hés-tuyghulirini eks ettürgen. Hetta ghuljani “Ikkinchi ana yurtum” dep teswirligen.

1980-Yillarda wang méngning özining yéngi uslubta yazghan ang éqimidiki hékayichiliqi bilen xitay edebiyatining péshwaliridin birige aylan'ghan. Uning ghuljadiki kechürmishliri we Uyghurlarning ijtima'iy hayati eks ettürülgen “Bu yerning menzirisi” namliq romani xitaydiki eng chong edebiyat mukapati bolghan “Mawdun edebiyat mukapati” gha érishken, bu eser 2022-yilidin bashlap téléwiziye filimi qilip ishlesh üchün süretke élinishqa bashlighan.

Wang méngning edebiyat sahesidiki utuqliri kéyinche uni xitaydiki meshhur erbabqa aylandurghan. 1980-Yillarning axirida u xitay medeniyet ministirliqining ministiri bolghan. Halbuki, 1989-yilidiki “Tyen'enmén oqughuchilar herikiti” din kéyin, xitay hökümiti uni oqughuchilar herikitige hésdashliq qilghan dep qarap, medeniyet ministiriliq wezipisidin élip tashlighan.

Wang méng dangliq xitay yazghuchisi lushündin qalsila eserliri Uyghur tiligha eng köp terjime qilin'ghan xitay yazghuchi dep qarilip kelgen. Uning bir qisim eserliride Uyghurlar hayatini eks ettürüshi, hetta kéyinki waqitlarghiche Uyghur yazghuchiliri bilen qoyuq shexsiy munasiwitini saqlap kélishi, uni Uyghurlar arisida chongqur hörmetke sazawer qilghan. Ilgiri wang méng bilen dostluq ornatqan, söhbette bolghan bir qisim Uyghur edibliri uning eserliri we kishiliki heqqide yazghan obzor we maqaliliride, “Wang méng Uyghurlarning turmushi, örp-aditi shundaqla rohiy dunyasini inchike, semimiy we chongqur yorutup bergen birdin-bir xitay yazghuchi” dégendek bahalarnimu bergen. Wang méngning özimu Uyghur diyaridin ayrilip béyjinggha ketkendin kéyinmu özige qoynini achqan Uyghur déhqanlirini we Uyghur xelqini menggü unutmaydighanliqini éghizidin chüshürmigen.

Halbuki, mushundaq tesirlik wedilerni bergen dangliq xitay yazghuchisi wang méng kéyinki waqitlarda Uyghurlarning béshigha éghir siyasiy külpetler kelgende otturigha chiqalidimu? Uyghurlar üchün heq gep qilalidimu yaki héch bolmighanda shexsiy namidin bayanat bérip, özi bir mehel mehliya bolghan Uyghur xelqining “Rezil küch” emeslikini, ularning bay we qedimiy medeniyetke ige bir millet ikenlikini, mushundaq bir xelqni jismaniy we rohiy jehettin yoqitishning “Insaniyetke qarshi jinayet” bolidighanliqini sözliyelidimu?

Bu so'allarning jawabi bizni heqiqetenmu ümidsizlendüridu we azablaydu!

1997-Yili “Ghulja 5-féwal qirghinchiliqi” yüz bérip, minglighan Uyghur yashliri tutqun qilghanda؛  2009-yilidiki “Ürümchi 5-iyul qirghinchiliqi” da san-sanaqsiz Uyghur yashliri ghayib qiliwétilgende؛ Uyghurlar pütkül millet gewdisi bilen “Térrorchi”, “Üch xil rezil küch”, “Ashqun” dégen qalpaqlar bilen xitayning zerbe bérish nishanigha aylan'ghanda, 2017-yilidin buyan milyonlighan Uyghurlar tutqun qilinip yighiwélish lagérlirigha qamalghinida, eng qiyin künliride Uyghurlarning ash-tuzini yégen, Uyghurlardin hayatqa bolghan ümidwarliqni ögen'gen dangliq xitay yazghuchisi wang méng süküt yolini talliwaldi؛ héchqachan otturigha chiqip, Uyghurlar heqqide bir éghiz heq gep qilmidi؛ hetta Uyghurlarni qarilap, xitayning dölet menpe'etini yaqlaydighan bayanatlarda boldi!

Eyni waqitta obzorchi rexim qasim “Wang méng Uyghur déhqanlarning turmushini yézish bilen shöhret qazandi” dep baha bergen idi.  Halbuki, wang méngning eserlirige jan kirgüzgen ashu Uyghur déhqanlirining bügünki ré'alliqtiki qismetliri tiragédiyelerge tolghan idi.

Öz dewride uninggha ilham buliqi bolghan Uyghur yéziliri bügünki künde xitay köchmenlirining yéngi makanigha aylan'ghan؛ Uyghur déhqanlarning yerliri tartiwélinip, tughulup ösken makanliridin qoghlan'ghan؛ qul emgikige sélinip tarixta misli körülmigen wehshiyliklerge duch kelgen idi. Wang méng öz eserliride muhebbet bilen teswirligen wapadar Uyghur qiz-ayallirining arzuliri alliqachan tunjuqup, erzan emgek küchi qatarida xitayning ichkiri ölkilirige heydelgen, sewebsiz türmilerge tashlan'ghan yaki xitay köchmenlirining xalighanche ayagh asti qilishidek échinishliq teqdirge duch kelgen idi.

Wang méng yene Uyghur edebiyatini xitay jem'iyitige tonushturushta köwrüklük rol oynap kelgen yazghuchi dep qaralghan idi. Wang méngning Uyghurlar téma qilin'ghan eserliridin bashqa yene Uyghur sha'irliridin téyipjan éliyop we abdukérim xojilargha atap yazghan mersiyeliri, eslimiliri uning Uyghur edebiyati we medeniyitige bolghan chongqur héssiyatinimu eks ettüridu, dep qaralghan idi. U, öz dewride “Qapqara qoy közlüküm” qatarliq Uyghur xelq naxshiliri yürek tarimni chékidu, dégen idi. Halbuki, bügün “Qapqara qoy közlüküm” qatarliq Uyghur xelq naxshiliri éytilidighan Uyghur meshrepliri yoq qilin'ghanda, wang méng yene süküt qildi؛ u “Uyghur tili” namliq maqaliside “Kéchide oyghinip hajetke chiqqinimda Uyghur tilini untup qalmasliq üchün közümge uchrighan nersilerni Uyghurche déyishke tirishattim” dep yazghan idi. Halbuki, xitay hökümiti Uyghur tilini ma'arip, axbarat, ijadiyet we hökümet orunlirida ishlitilishini chekligende, Uyghur tilida yaritilghan nechche ming yilliq shanliq medeniyetni weyran qiliwatqanda, wang méng yene eng töwen insaniy wijdani bilen otturigha chiqip bir éghiz gep qilmidi!

Uyghurlarda “Tuzini yep tuzluqini chéqish” deydighan idiyom bar. Bu idiyom, bashqilarning yardimige érishken, emma kéyin uninggha xiyanet qilghan ehwallargha tedbiqlinidu. Wang méngning meydanidin élip éytsaq, uning béyjingda “Tümen kishilik shinjang hékayisini sözlesh” yighinigha teklip qilinishi xitay da'irilirining buyruqi bilen orunlashturulghan désekmu, wang méng bu yighin'gha barmasliqni tallisa bolatti. “Uyghurlarning turmushi bext ichide ötüwatidu” dégendin köre, süküt qilghini ewzel idi. Tetqiqatchi derrén baylér (Darren Byler )mu yazghuchi wang méngning öz eserliride Uyghur xelqning turmushini chinliq bilen eks ettürgenlikini inkar qilmaydu, emma u yazghuchi wang méngning ustiliq bilen bu xil sehnidin paydilinip, xitay medeniyitini tonushturushning teshebbuschisigha aylan'ghanliqini tekitleydu.

Démek, xitay yazghuchi wang méng béshigha kün chüshkende uninggha semimiy qelbini achqan we eqidisini bergen Uyghur xelqining menpe'eti bilen xitay dölitining menpe'eti arisidiki toqunushta, yenila xitayning dölet menpe'etini tallighan. Uning “Tümen kishilik shinjang hékayisini sözlesh” teshwiqat yighinigha qatniship, xitayning meydanida söz qilishi, tégi-tektidin alghanda uning Uyghurlargha bolghan “Chongqur söygüsi” ning emeliyette héchqachan “Xitay söygüsi” din üstün emeslikini körsitip bergen.

Xitay tarixigha qaraydighan bolsaq, xen sulalisi dewride atalmish “Gherbiy rayon” gha kelgen jang chyen honlarning tutqunigha chüshüp qalghanda, yerliklerdin bir ayalgha öylinip, uysunlarning yardimige érishken, shundaqla ularning ash-tuzini yep, axirida hayat péti xen paytexti chang'en'ge qaytip baralighan. Bügünki künde xitay tarixchiliri jang chyenning atalmish “Gherbiy rayon” gha kelgenlikini, xitayning “Ezeldin shinjangni idare qilip kelgenlikining bir belgisi” qilip körsetmekte.

Uyghur aptonom rayonluq siyasiy-qanun komitétining sabiq sékrétari ju xeylun, xitay kompartiyesi merkiziy komitéti “Shinjang ishxanisi” ning sabiq bashliqi shi dagang qatarliq yuqiri derijilik xitay emeldarlirimu öz dewride Uyghurlar arisida yashap, Uyghurlarning ash-tuzini yégen, Uyghur tilini puxta ögen'gen xitaylar idi. Halbuki, 2017-yilidin buyan Uyghur diyarida élip bérilghan zor tutqun we irqiy qirghinchiliqta ularning her ikkisi shi jinpingning “Qilchimu rehim qilmasliq” (Absolutely No Mercy) siyasitini ijra qilghan rehimsiz ijrachilargha aylandi!

Derweqe, dangliq xitay yazghuchisi wang méng, xitayning Uyghurlargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliqini ijra qilghan emeldarlardin emes, emma Uyghurlarning ash tuzini yégen bu dangliq xitay yazghuchisining hel qilghuch waqitlarda heq terepte turmasliqi yaki sükütni tallishi, hetta xitayning menpe'eti üchün söz qilishi, uni juxeylun yaki shi dagang qatarliq Uyghur tilini bilidighan irqiy irqiy qirghinchiliq ijrachiliridin perqlendürüshke yéterlikmu!?....

***[Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]