“шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” ниң қурулуши вә хитайниң тәшвиқаттики мәғлубийити

2024-Йилиниң ахириқи күнлири хитай үрүмчидә аталмиш “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” ниң рәсмий қурулғанлиқини елан қилди. Бу мәркәзниң исмидинла униң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруш тәшвиқати елип бериш үчүн қурулғанлиқини пәрәз қилиш мумкин.

Хитай башқурушидики “тәңритағ тори” ниң 2013-йили 28-майдики бир хәвиридә, аталмиш “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” ниң улини турғузуш мурасими һәққидә бәзи учурлар берилгән. Йәни хәвәрдә, бу мәркәзниң уйғур елиниң сиртқа қарита тәшвиқатини қанат яйдуруш, хитай ичи вә сиртидики мухбирларни күтүвелиш, ахбарат елан қилиш, тарқитиш вә хәлқаралиқ мәдәнийәт алмаштуруш хизмәтлирини ишләйдиғанлиқи баян қилинған. Униңда йәнә “хәлқараға шинҗаңдики әһвалларни тоғра аңлитиш, явропа вә америка қатарлиқ дөләтләрни шинҗаңниң әһвалидин вақтида хәвәрдар қилиш арқилиқ, шинҗаңниң тәсирини пүтүн дуняға кеңәйтиш” мәқсәт қилинғанлиқи көрситилгән. Ениқрақ қилип ейтқанда, аталмиш “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” (新疆国际传播中心), хитайниң “дөләтлик интернет учур алақиси ишханиси” (国家互联网信息办公室) ниң “шинҗаң тармақ ишханиси” болуп, мәзкур орун уйғур елиниң ташқи дуня билән болған муһим алақә көзники икәнлики тәшвиқ қилинған. Бу йәрдә диққитимизни тартидиған мундақ бир қанчә соаллар бар. Йәни униң бири, хитай бу тәшвиқат мәркизини қурушни немишқа он йил кечиктүрди? бу мәркәзниң нөвәттә оттуриға чиқиши, хитайниң уйғурлар үстидики җинайәтлирини йошурушта қанчилик рол ойниялайду?

ts.cn

Соаллиримизға җаваб тепиш үчүн, хитайниң өткән он йилдики “шинҗаң тәшвиқати” ға нәзәр ағдурушимизға тоғра келиду. Уйғурлар үстидики қаттиқ зулум вә асарәтләр хитайниң уйғур елигә аяғ бесиши билән тәңла башлинип таки бүгүнгичә давам қиливатқанлиқи һәммигә мәлум. Лекин ши җинпиң вәзипигә олтурған 2012-йилидин буян, уйғурларға қаритилған бу тәқибләшләрниң хәлқара җәмийәттин әнсирәш болмиған, ашкара дәвргә киргәнликиму ениқ. Техиму муһими, ши җинпиң вәзипигә олтурупла, хитай услубидики “маршал пилани” дәп тәрипләнгән, “бир бәлбағ бир йол” истратегийәси пиланини дуняға җакарлиди. Мәзкур пилан әйни чағда һәқиқәтән пүткүл дуня миқясида зор қизиқиш вә бәс-муназириләрни оттуриға чиқарғаниди. Арқидинла Хитай йәнә “ғәрб чөкүп, шәрқ көтүрүлиду” сәпсәтисини базарға селип, америка башчилиқидики ғәрб дунясини күч синишишқа чақирди. 2014-Йили хитай йәнә уйғурларниң аптономийә һәқлириниң әмәлийләштүрүлмигәнлики әмәлийәттә уйғурларниң наразилиқ һәрикәтлириниң тохтимаслиқидики асаслиқ сәвәб дегәнни оттуриға қойған илһам тохтини мәңгүлүк қамақ җазасиға һөкүм қилди. Бу икки иш әмәлийәттә өз ара зич мунасивәтлик болуп, хитайниң пүтүн дуня ортақ қобул қилған нөвәттики дуня күнтәртипигә бойсунмайдиғанлиқиниң рошән ипадиси иди.

Демәк, хитай бу йилларда өзини наһайитиму күчлүк һесаблап, һәтта америкадин ешип чүшидиғандәк туйғуға кәлгән. Шу сәвәбтин хитай демократийә вә кишилик һоқуқ мәсилилирини нәзәргә алмайдиған дәриҗигә йәткән. Бундақ бир мәзгилдә аталмиш “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” арқилиқ, ғәрб дунясида “шинҗаң һекайисини яхши сөзләш” ниң мумкинчилики чоң әмәс иди. Бу нуқтидин қариғанда, биринчи соалимизниң җавабиму дәл шу болуп, хитай өткән он йилда ғәрб дунясидики образини өзи хунүкләштүрүп, тәшвиқатта мәғлуп болғаниди.

Ундақта, хитай нөвәттә немә үчүн “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” ни қайта базарға селип, уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруш тәшвиқатини хәлқаралаштурмақчи болиду?

Бу иш хитайниң хәлқарадики образиниң һазир яхшилинип кәткәнликидин болмиған, әлвәттә. Тәшвиқатта мәғлуп болған хитайниң бүгүн аталмиш “шинҗаң тәшвиқатини хәлқаралаштурмақчи” болушини “амалсизлиқ” тин болған дәп чүшиништин башқа еһтималлиқ мәвҗут әмәс! чүнки хитай америка башчилиқидики ғәрб дуняси вә улар бәрпа қилған йеңи дуня күнтәртипини “тарихниң әхләтханисиға ташливетиш” үчүн көп тиришқан болсиму, лекин бу ишни қамлаштуралмиди. 13-январ америка пирезиденти җов байденму вашингтонда елан қилған хошлишиш нутуқида, “Хитай мәңгү америкадин ешип кетәлмәйду!” дейиш билән, америка билән хитай арисидики бу күрәштә американиң аллибурун ғәлибә қилғанлиқини җакарлиди. Хитайниң нөвәттә аталмиш “шинҗаң хәлқара алақә мәркизи” арқилиқ елип бериватқан “шинҗаң яхши җай” тәшвиқатлириға нәзәр салидиған болсақму, пирезидент байденниң дегәнлириниң толиму җайида болғанлиқини байқаймиз. Йәни хитай нөвәттә ғәрб әллиридә елип бериватқан уйғурларни қарилаш тәшвиқатлирида пүтүнләй хитайниң бирликсәп оргиниға сетилған тор чолпанлири яки нәпсанийәтчи ахбаратчиларға тайинип қалған. Хитай мәркизий телевизийәсиниң орган торида 8-январ берилгән бир мақалә Дәл мушундақ мисалларниң биридур. Мақалидә испанийәлик нопузлуқ бир ахбаратчиниң “де ламанча һәптилики” (De La Mancha) намлиқ бир йәрлик журналда испан тилида “шинҗаңниң тәрәққият нәтиҗиси—ғәрбниң ялғанчилиқини ечип ташлайдиған әң яхши қорал” дегән темида мақалә елан қилғанлиқи; апторниң өткән йили өктәбирдә хитайниң тәклипи билән уйғур елидә өткүзүлгән “6-нөвәтлик дуня ахбарат йиғини” ға қатнишип, “шинҗаңниң реаллиқини өз көзи билән көргәндин кейин бу мақалини йезип елан қилған” лиқи баян қилинған. Һалбуки, биз бу мақалиниң аптори болған розалинда теҗера (Rosalinda Tejera) ниң ким икәнлики һәққидә азрақла издинидиған болсақ, Мәзкур испанийәлик ахбаратчиниң хитай бирликсәп бөлүми билән узун йиллардин буян қоюқ мунасивәттә болған Бири икәнликини, һәтта униң йиллардин буян хитай тәшвиқати үчүн хизмәт қиливатқанлиқини чүшинәләймиз. Буниңдин башқа, хитай мәркизий телевизийәси 15-январ елан қилған бир хәвәрму шундақ мисалларниң биридур. Йәни хәвәрдә, Бир голландийәлик бир яшниң алтайдики қар-муз саяһитигә қатнашқанлиқи вә алған тәсиратлири баян қилинған Болуп, мақалидики баянлар кишидә уйғур елиниң ирқий қирғинчилиқ йүз бериватқан бир җай икәнликидин гуман пәйда қилғудәк бир тәсират бериду. Әмма биз бу голландийәлик яшниң ким икәнлики вә униң хитай билән болған мунасивити һәққидә издинип бақсақ, униңму худди юқириқи “испанийәлик ахбаратчи” ға охшашла узун йиллардин буян хитайниң җинайәтлирини йошуруш тәшвиқати үчүн хизмәт қилған бири икәнликини пәрқ етишимиз тәс әмәс.

Хуласилигәндә, хитай гәрчә өзиниң дуняға пур кәткән сесиқ намини яхшилаш, хунүкләшкән образини әслигә кәлтүрүш үчүн көп тиркәшкән, һәтта “шинҗаң һекайисини яхши сөзләш” үчүн ишләтмигән чариси қалмиған болсиму, лекин буниң үнүми хитайниң көңлидикидәк болмайватқанлиқи ашкара.

Меңә ююш характерлик тәшвиқатларни үзлүксиз елип бериш, сиясий тәшвиқатларниң утуқ қазинишидики амилларниң бири болсиму, лекин бундақ тәшвиқатларму мәнтиқигә уйғун шәкилдә елип берилмиса, ақивәттә тәшвиқатчиниң инавитини йоқитип, оқурмәнләрниң нәзәридин чүшүриду. Хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруш үчүн елип бериватқан түрлүк тәшвиқатлириниң бүгүнкидәк мәғлубийити дәл буниң типик мисалидур. Бу вәҗидин хитай мәйли қанчилик күч вә иқтисад аҗритип, қолидин келидиған һәрқандақ амаллар билән америка башчилиқидики ғәрб дунясида уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруш тәшвиқати қилмақчи болсиму, лекин буниң ақивити һаман мәғлубийәт билән нәтиҗилиниду, халас!

[Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду]