Shi jinpingning mustebitliki xitaydiki kirizis bilen teng chékige yétemdu?
2023.09.19
Chet el taratquliri élan qiliwatqan iqtisadiy xewer we mulahizilerde xitayning iqtisadi izchil muhim téma bolup kelmekte. Bu mulahizilerge qarighanda, xitay iqtisadining nacharlishishi hazir dunya iqtisadighimu tesir körsitiwatqan bolup, bu bir yaqtin xitayning yenila dunyadiki ikkinchi chong iqtisadiy gewde ikenliki, dunya sodisi we xelq'ara mal teminlesh zenjiridiki orni tüpeylidin bolsa, yene bir yaqtin xitayning Uyghur rayonini muhim iqtisadiy baza qilip, “Bir belbagh bir yol” qurulushi arqiliq “Dunyani qaplash we bayliq toplash” pilanini ijra qiliwatqanliqi tüpeylidin iken.
Chet el shirketliri xitayni tashlap chiqip ketse, xitaygha meblegh salghuchilar xitaygha qiziqmisa, chet el sermayisi azlap ketse, tashqi sodisi chékinse, sirttin téxnika we meblegh kirmise xitay yene tereqqiy qilalamdu? “Ishikni sirtqa échiwétip” güllen'gen xitay bügün maw zédung dewridikige oxshash ishikni taqap, “Küchni merkezleshtürüp chong ish qilish” , ishlepchiqirish bilen istémalni dölet ichide aylandurush bilen rawaj tapalamdu?
17-Séntebir küni, “Muhapizetchi” torida élan qilin'ghan bir maqalide, xitay kompartiye bash sékrétari shi jinpingning peqet hakimiyetni, yeni öz hoquqini mustehkemleshnila eng chong nishan qilip, xitayning iqtisadiy we ijtima'iy mesililirini téximu éghirlashturuwatqanliqi tehlil qilin'ghan.
“Xitaydiki kirizis éghirlashqanche, shi jinping hemmini kontrol qiliwélishni boshitish sadalirigha duch keldi” dégen témida yézilghan bu maqalide, shi jinpingning xitayda yüz bergen kelkün apiti, iqtisadiy chöküsh, yoqap ketken ministirlar heqqide héchnéme démigenliki, uning eng chong ghémining peqet öz textini mustehkem saqlash ikenliki we buning bügün xitaydiki eng chong mesile ikenliki körsitip bérilgen.
Maqalide mundaq déyilgen: “8-Ayda jenubi afriqida échilghan kések döletler bashliqliri yighinida shi jinping dölet bashliqliri sözleydighan yighin'gha qatnashmidi. Shuning bilen bir waqitta, shi jinping heqqide bir widiyo tarqaldi: bir xitay katip shi jinpingning arqisidin egiship yügürüp keldi, emma ishik baqar uni ishikning sirtida tosup qoydi. Ishik étilgendin kéyin yalghuz qalghan shi jinping arqisigha qarap-qarap qoydi, ganggirap qaldi we temtirigen halda aldigha qarap mangdi. Bu ish bir tereptin shi jinpingning öz salametliki, siyasiy kirizis we qestleshlerdin guman qilidighanliqini körsetse, yene bir jehettin uning héchnéme bilen chatiqi yoq öz yolini dawam qilidighanliqini simwolluq shekilde körsitip berdi” .
Maqalide éytilishiche, shi jinping 2018-yildin bashlap, amérika bilen bolghan soda jéngi, kowid wirusi, waksina setchiliki, yuqumni nölge chüshürüsh qamal siyasitining balasi apetliri, aq waraq inqilabidiki qarshiliqlar we bashqa mesililerge duch keldi, emdilikte iqtisadiy chékinish eng muhim mesilige aylandi.
Amérikadiki rend siyaset tetqiqat ornining istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko bu maqalide bayan qilin'ghan téma heqqide köz qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Menche xitay hazir qerz we iqtisadiy qurulma dégendek köpligen mesililerge duch keldi, emma bularni hel qilishqa yéqin kelmidi. Iqtisadni güllendürüsh üchün istémalni janlandurush, puqralarning pul xejlesh ishenchini ashurush kérek. Halbuki shi jinping kolléktipqa dölettin sediqe qilish idiyesidin waz kechmidi we uni parawanliq dep atidi. Bu eslide kommunistlarning qilidighan ishi. Eger bundaq qilsang, iqtisadiy tüzülmidiki ghelibe qilghuchidin meghlup bolghuchigha aylinisen. Bundaq özgirishning siyasiy xetiri bek chong” .
Xitayning iqtisadi chöküwatqan ehwalda, xitay yene dawamliq türde “Bir belbagh bir yol” qurulushini dawamlashturalamdu?
Raymond ko bu heqte jawab bérip mundaq dédi: “Men shuni déyeleymenki, xitayda iqtisad nacharlashsa, xitaygha siyasiy mesile keltüridu. Xitay hökümiti bu mesilini yaxshi bir terep qilalamdu-yoq, éniq bir nerse dégili bolmaydu. Bir belbagh bir yol qurulushi menche, xitay iqtisadining ichki qismidiki tengpungsizliqning bir alamiti. Xitay iqtisadi asasen erzan bina, erzan ul eslihe qurulushigha merkezleshken, xitay baziri buninggha toyunup qalghachqa, xitay xelq'aragha yüzlendi. ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushini xitaydiki iqtisadiy chöküsh, nachar qerz mesilisi bilen baghlighanda, buni xitay iqtisadiy modélining axirqi chéki déyeleymiz” .
Maqalide tehlil qilinishiche, shi jinpingning neziride, xitaydiki tebi'iy apet, siyasiy we iqtisadiy mesililerning hemmisi ikkilemchi mesililer, birinchi mesile, hoquqini ching tutup turush, buning üchün her qandaq bedel töleshke razi bolush؛ u öz hoquqini qoghdash üchün pütün hoquqni öz qoligha merkezleshtürdi, emeldarlar we puqralarni bashqurushni qattiq chingitti, mushundaq qilghanche naraziliq kücheydi we uninggha tehdit peyda bolushqa bashlidi. Démek, shi jinping mustebitleshkenséri xitayda mesililer shunche köpeydi, mesililer köpeygenséri uning mustebitliki téximu ashti. Bundaq nachar dewriylinish hazir xitaydiki eng chong kirizisqa aylandi.
Maqalide mundaq déyilgen: “Shi jinping duch kelgen asasliq qiyinchiliq uning hoquqperesliki keltürüp chiqarghan xiristur. Eger séning etrapingda ishenchlik ademliring azlap ketse, bir kimdin yaxshi uchur, meslihet alalishing qiyin. Xitayda iqtisad weyran bolushqa bashlidi, öy-mülük kirizisi alliqachan yamridi. Ishsizliq éghirlidi, hökümet bu heqte éniq sanliq melumat bérishni toxtatti” .
Amérika da yashawatqan iqtisad penliri doktori qeyser mijit xitay iqtisadida eng muhim orun igileydighan öy mülük bazirining kasatlashqanliqi heqqide toxtaldi. Uning bildürüshiche, xitay iqtisadining téz sür'ette éshishigha türtke bolghan tashqi soda hazir tariyip ketken bolup, xitay pulining kursimu chüshüshke bashlighan.
Maqalide éytilishiche, xitaydiki barliq emeldarlar hazir mutleq halda shi jinpingning éghizigha qaraydighan bolup, kelkün kélip boran chiqip, wirus tarqap xelqqe ziyan bolsa bolsunki, héchkim kalla ishlitip, shi jinpingning buyruqigha xilap ish qilip, wezipisidin ayrilishni xalimaydiken.
Shi jinpingning hökümranliqida, xitay barghanche amérika we yawropadin yiraqlishishqa, erkin, démokratik döletlerdin yatlishishqa we tashqi munasiwetlerde “Chil böre” dek yalghuz qélishqa bashlighan. Shi jinping bu qétim ötküzülidighan “20 Döletler bashliqliri yighini” ghimu qatnashmaydighanliqini bildürgen bolup, özining ornigha ewetidighan emeldarliri héchnémini qarar qilalmighachqa, bu yighinning rolimu chong bolmaydiken.
Maqalide yene mundaq déyilgen: “Kések döletler yighini shi jinping üchün asasen muweppeqiyetlik boldi. 5-Ayda ötküzülgen ottura asiya döletliri bashliqliri yighinida shi jinping ular bilen soda kélishimi tüzüp, shinjangdiki Uyghurlarni basturush siyasitini qollap bérishini qolgha keltürdi. Eger shi jinping bu yazda bezi tenqid sadalirigha uchrighan we xelqning naraziliqini bilgen bolsa, öz siyasitini özgertimen dése özgerteleydu. Belkim u deslepte xelqni basturush arqiliq naraziliqlarni yoqitishi mumkin, emma uning qilghanliri chékige yetti. U hemme ademni türmige soliyalmaydu. Özining xataliqlirini ay-yillap cheksiz dawamlashturalmaydu, heqiqiy kirizis téxi uninggha körünmidi” .