Shi jinpingning afriqa sepiridin qaytishida tuyuqsizla ürümchige kélishidiki seweb zadi néme?

Shi jinping Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet, ishlepchiqirish qurulush bingtüenining xizmet doklati yighinida söz qiliwatidu, 2023-yili 26-awghust, ürümchi

26-Awghust shi jinping “Kések döletliri” rehberlirining 15-qétimliq uchrishishidin qaytip tuyuqsizla Uyghur élida ziyarette bolghan. U ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkom we shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining xizmet doklatini anglighandin kéyin bir qatar mexsus “Yolyoruq” larni bergenliki melum. Qa'ide boyiche éytqanda, shi jinping bu qétimqi chet el sepiridin kéyin aldi bilen béyjinggha bérip, hökümet xizmetlirini bir terep qilishi zörür idi. Emma uning béyjinggha bérishtin awwal opul-topulla Uyghur éligha kélishide zadi qandaq seweb bolushi mumkin?

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 27-awghusttiki xewiridin qaraydighan bolsaq, shi jinpingning bu qétimliq “Shinjang ziyariti” ning sewebsiz bolmighanliqini bayqaymiz. Shi jinping ürümchige yétip kelgendin kéyin aldi bilen Uyghur aptonom rayonluq partkom we bingtüenning xizmet doklatini anglighan. Andin xitayning qudretlik dölet qurush nishani üchün Uyghur élining hel qilghuch rolgha ige ikenlikini tekitligen. Shundaqla xitay kompartiyesining atalmish “Shinjang xizmiti” ge bolghan telipining intayin éniqliqini, yeni bu telepning yenila muqimliq we bixeterlik bilen zich baghlan'ghanliqini otturigha qoyghan. Éniqraq qilip éytqanda, shi jinping bashtin-axir Uyghur élining muqimliqi we bixeterlikining xitayning dölet xewpsizliki, qudret tépishi we kelgüsi pilanliri bilen zich baghlan'ghanliqini bash téma qilghan halda töwendikidek bir qatar “Yolyoruq” larni bergen.

Birinchidin, atalmish xewp-xeterni bash menbesidin tügitish méxanizmini mukemmelleshtürüp, térrorluq we bölgünchilikke qarshi turushni tinch shara'ittimu dawamlashturush؛

Ikkinchidin, herqandaq qanun-nizamni chiqirishta Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerge atalmish “Jungxu'a milliti” éngini qobul qildurushni asasiy nishan qilish. Islam dinini xitaychilashturush we Uyghurlarning xitay kimlikini qobul qilishni emeliyleshtürüsh. Uningdin bashqa xitaylar bilen arilash olturaqlishish rayonlirini pütkül rayonda téz sür'ette kéngeytish؛

Üchinchidin, Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkesh we xitay köchmenlirini Uyghur éligha köchürüshni tézlitish؛

Tötinchidin, atalmish “Elge nep yetküzüsh” istratégiyesi boyiche xitay kadirlarni dawamliq türde Uyghurlarning öylirige orunlashturup, nazaretni kücheytish. Shundaqla “Féngchyaw mitodi” boyiche asasiy qatlamni omumyüzlük kontrolluqqa élish؛

Beshinchidin, xelq'ara sayahetchilikni keng kölemde échiwétish hemde atalmish “Shinjang hékayisi” teshwiqati arqiliq, xelq'aradiki selbiy pikirlerge zerbe bérish, wehakazalar.

Yuqiriqi nuqtilardin qaraydighan bolsaq, bularning emeliyette Uyghur irqiy qirghinchiliqining konkrét élip bérilish usuli ikenlikini körüp yétishimiz tes emes. Démek, shi jinping bu qétimliq “Yolyoruq” idimu oxshashlar Uyghur irqiy qirghinchiliqini izchil dawamlashturushni telep qilghan. Téximu muhimi, bu yerde shi jinping tekitlewatqan dölet xewpsizlikining asasi del Uyghurlarni boysundurush we yoqitish mesilisidur. Atalmish muqimliqni kapaletke ige qilish, ma'arip we islam dinni xitaychilashturush, Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkesh we xitay köchmenlerni Uyghur élige yerleshtürüsh, atalmish “Féngchyaw mitodi” boyiche asasiy qatlamni omumyüzlük kontrol qilish, xeterni bash menbedin tügitish qatarliqlarni bolsa, xitayning nöwette Uyghurlarni pütkül millet süpitide yoqitish we omumyüzlük xitaylashturushni téz sür'ette emelge ashurush méxanizmi dep qarashqa bolidu. Atalmish “Shinjang hékayisi” arqiliq xelq'aradiki selbiy pikirlerge reddiye bérish teshwiqati mundaq ikki amilni közligen bolushi mumkin. Biri, Uyghur irqiy qirghinchiliqining heqiqitini dawamliq türde xelq'aradin yoshurup qélish؛ yene biri, xitayning xelq'aradiki obrazini qayta tüzep, dunyagha xoja bolush chüshini royapqa chiqirishtin ibaret.

Undaqta, shi jinpingning “Kések döletliri” uchrishidin qaytipla udul Uyghur élige kélishi we Uyghur irqiy qirghinchiliqini téz sür'ette dawamlashturushni telep qilishini qandaq chüshinish kérek? qarimaqqa, “Kések döletliri” yighinidin ibaret iqtisadiy hemkarliqni asas qilidighan bir yighin bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqini baghlash eqilge uyghun bir ish emestek körünidu, emma shi jinpingning mezkur yighinda élan qilghan on töt milyard dollar yardem pulining arqa körünüshige qaraydighan bolsaqla, bu ishning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen bolghan munasiwitini körüp yétishimiz tes emes.

 “Kések döletliri” uchrishishida, shi jinping oylimighan yerdin xitayning alliburun 4 milyard dollarliq “Yer shari tereqqiyati we qosh jenub hemkarliq fondi” tesis qilghanliqini élan qilip, xelq'ara jem'iyetni tang qaldurghan idi. Buninggha ulapla u yene pat arida xitayning mezkur fond üchün yene 10 milyard dollarliq mexsus meblegh ajritidighanliqini élan qildi. Biz yuqirida tilgha alghan shi jinpingning afriqa sepiri we ürümchi sepiri arisidiki munasiwet del bu fondning qurulushi bilen zich baghlan'ghan déyishke bolidu.

Yuqirida tilgha élin'ghan “Qosh jenub hemkarliqi” bolsa, jenubiy yérim shar we shimaliy yérim sharning jenubiy qismigha jaylashqan tereqqiy qiliwatqan yaki tereqqiyati arqida qalghan döletler arisidiki hemkarliq sistémisini körsitidu. Bu hemkarliq sistémisi 1974-yili birleshken döletler teripidin mezkur rayonlardiki döletlerning tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün qurulghan. Jenubiy yérim shar asasliqi jenubiy asiya, hindonéziye, ottura we jenubiy afriqa, okiyaniyening köp qismi, jenubiy amérika qit'esi we jenubiy qutuptiki rayonlarni öz ichige alidu. Xitayning atalmish “Bir belbagh bir yol” istratégiyesige mezkur rayonlardiki döletlerning mutleq köp qismi eza bolghan. Yeni xitay 2023-yili iyun'ghiche dunyadiki 152din artuq döletler bilen atalmish “Bir belbagh bir yol” istratégiyesi boyiche hemkarliq kélishimi tüzüp bolghan. Shundaqla bu döletlerning köp qismi yuqirida tilgha élin'ghan “Qosh jenub hemkarliqi” ichidiki döletler hésablinidu. Bu ehwallardin qarighanda, shi jinpingning merdlik bilen 14 milyard dollarni yer sharining tereqqiyatigha atiwétishi dötlüktin yaki bolmisa abruypereslikini qanduruwélishni meqset qilghanliqidin emes, belki xelq'aradiki mutleq köp namrat döletlerni qerz pul bilen xitaygha baghlash arqiliq, gherb démokratiyesini yer yüzidin yoq qilip, dunyagha xoja bolush nishanini emelge ashurushni nishan qilip tikken do déyishke bolidu.

Atalmish “Qosh jenub hemkarliqi” ichidiki bu döletlerning xitayning “Bir belbagh bir yol” tuziqigha chüshüshi, Uyghurlarning téximu téz sür'ette irqiy qirghinchiliq bilen yoqitilishigha seweb bolidighanliqini mezkur döletler esla xiyaligha keltürmesliki mumkin. Emma ré'alliq shuki, xitayning atalmish “Bir belbagh bir yol” pilani yolgha qoyulghanda, Uyghur éli mezkur pilanning istratégiyelik merkizi qilip békitilgen. Mezkur pilan bolsa xitay ichide xitayning déngiz yaqisi rayonliri bilen Uyghur élini tömüryol, tashyol we hawa yolliri arqiliq tutashturushni؛ xitay sirtida bolsa xitayning déngiz yaqisi rayonlirini atalmish “Bir belbagh bir yol” kélishimige eza döletler arqiliq Uyghur élige tashqi jehettin baghlashni nishan qilghan. Shundaq bolghanda, xitay dunya döletlirini iqtisad, siyaset we idé'ologiye saheside omumyüzlük tizginlesh meqsitige yétidu. Yeni bu arqiliq gherbning ikkinchi dunya urushidin kéyin shekillendürgen démokratik dunya tüzülmisini weyran qilip, ornigha atalmish xitayche alahidilikke ige yéngiche sotsiyalizm namidiki mustebit dunya küntertipini turghuzushni atalmish “Xitay chüshi” ning ré'alliqqa aylinishi dep qaraydu.

Démek, yuqiriqi meqsetlerge yétishte xitaygha tosalghu boluwatqan ikkila amil bar bolup, uning biri Uyghur irqiy qirghinchiliqining heqiqiy mahiyitining ashkarilinip kétish xewpi؛ yene biri, amérika bashliq gherb dunyasining xitayning “Bir belbagh bir yol” pilanini weyran qilish xewpidur.

Bu wejidin Uyghurlarni téz sür'ette irqiy qirghinchiliq bilen yoqitish we bu jinayetning ashkarilanmasliqi xitay üchün jiddiy zörüriyet hésablinidu. Chünki Uyghur irqiy qirghinchiliqini “Gherbning oyuni” , “Gherbning oydurmisi” qiliwétish, dunyadiki mutleq köp döletlerning xitaygha egishishige yol échip, atalmish “Xitay chüshi” ni royapqa chiqiridu.

Derweqe, shi jinpingning afriqa sepiridin kéyinla udul Uyghur éligha kélip, Uyghur irqiy qirghinchiliqini téz sür'ette dawamlashturush heqqide jiddiy körsetme bérishidiki tüp seweb del yuqiriqi ikki xeterdin qutulush üchün dep éytishqa bolidu.

Gerche xitay atalmish “Bir belbagh bir yol” pilanini shunche ustiliq bilen yürgüzüp kéliwatqan bolsimu, emma xitay teshwiq qiliwatqan atalmish “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm” din ibaret yéngi dunya küntertipining emeliyette insaniyetning ortaq qimmet qarashlirigha tehdit ikenliki xelq'arada alliburun ortaq qarashqa aylandi. Ejeba, yer sharidiki insanlar xitay teripidin “Düshmen” dep qaralghinida, xuddi Uyghurlardekla her waqit yoqitilish xewpige duch kélidighan, diniy étiqadi, til-yéziqi, milliy ma'aripi, medeniyet we örp-adetliri hörmet qilinmaydighan dunya küntertipining nöwettiki mewjut dunya küntertipining ornini élishini xalamdu? elwette undaq emes! shunisi éniqki, peqet xitayning esliy mahiyiti toluqi bilen échilghandila, Uyghur irqiy qirghinchiliqining atalmish “Gherbning oyuni” bolmastin, belki xitayning insaniyetke qarshi jinayiti ikenliki ispatlansila, andin shi jinpingning “Xitay arzusi” tebi'iy halda köpükke aylinidu!

***

 [Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]