Hessilep éksport qiliwatqan “Shinjang méwiliri”—Uyghur mejburiy emgikining mehsuli

Amstérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.12.31
Mejburiy-emgek-shoxla-alma-mewe-dehqan-kemen Hessilep éksport qiliwatqan “Shinjang méwiliri”—Uyghur mejburiy emgikining mehsuli
Photo: RFA

Yéqinqi yillardin buyan Uyghur mejburiy emgikige baghlan'ghan “Shinjang paxtisi”, “Shinjang pemiduri”, “Shinjang küntaxtisi” qatarliq türlük mehsulatlar xelq'arada diqqet qozghash bilen teng, Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik mehsulatlar dep qarilip, gherb dunyasida türlük jazalargha uchrap keldi. Bu sewebtin Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinish mesilining ashkarilinishi, xelq'ara jem'iyetning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha bolghan diqqitining küchiyishide nahayiti muhim rol oynidi. Uyghur élidiki pemidur, paxta qatarliq mehsulatlarning Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik bolushi asasliqi, xitay hökümitining Uyghurlarning térilghu yerlirini mejburiy tartiwélish, Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamash, erzan emgek küchi qilish qatarliq kishilik hoquq depsendichilikliri sewebidin bolghanidi. U halda Uyghur élide térilghu kölimi, ishlepchiqirish nisbiti we éksport qimmiti birdinla yuqiri kötürülgen baghwenchilik kespining Uyghur mejburiy emgiki bilen munasiwetlik bolush éhtimalliqi diqqet qozghashqa erziydu.

Bu yil 1-aydin 11-ayghiche shinjangning qorghas éghizidin éksport qilin'ghan méwe we köktatlarning éshish nisbiti 175.9 Pirsentke yetti” namliq xewerning ékran kesmisi.

 Xitay bashqurushidiki “Shinxu'a tori” da 27-dékabir “Bu yil 1-aydin 11-ayghiche shinjangning qorghas éghizidin éksport qilin'ghan méwe we köktatlarning éshish nisbiti 175.9 Pirsentke yetti” namliq bir xewer élan qilin'ghan. Qiziq yéri shuki, Uyghur élide baghwenchilik mehsulatlirining chet ellerge éksport qilinishi xitay teripidin “Méwe-chiwe makani” dep teriplen'gen yérim esirdin köp waqitta esla körülmigen. Halbuki, Uyghurlar irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan bügünki künde, Uyghur élidiki baghwenchilik mehsulatlirining chet ellerge zor nisbette éksport qilinish derijisige yétishi heqiqetenmu heyran qalarliq bir ish. 

Xitay hökümiti 2020-yilining béshida élan qilghan bir sanliq melumatida Uyghur élidiki térilghu yer omumiy kölimining 106 milyon mogha yétip, térilghu yer omumiy kölimi jehette xitay boyiche beshinchi orun'gha ötkenliki körsitilgen. Bu mezgil del xitayning “ 13-Besh yilliq pilani” (2016-yilidin 2020-yilighiche bolghan besh yil) yürgüzülgen mezgil bolup, pütkül Uyghur élide déhqanlarning yerlirini tartiwélish bilen kopiratip qurush jiddiy shekilde élip bérilghan. Hetta 2020-yili Uyghur élidiki déhqanchiliq kopiratiplirining sani 28 mingdin éship ketken. Kopiratiplargha eza qilin'ghan déhqanlarning sani 1 milyon 806 ming 100 ge yétip, déhqanlar omumiy sanining 38 pirsentini igiligen. Kopiratiplargha eza qilin'ghan déhqanlarning emgek yéshidikiliri asasen déhqanchiliq kespini özgertishke mejburlan'ghan. Xitayning 13-besh yilliq pilani mezgili oxshashla milyonlighan Uyghur jaza lagérlirigha qamalghan, yoqitilghan, Uyghur déhqanlirining yerliri mejburiy tartiwélin'ghan, tutqun qilin'ghan, lagérgha qamalghan, yötkep ishqa orunlashturush namida öy-makanliridin kolléktip köchürülgen waqitqa toghra kélidu. Halbuki, Uyghur déhqanlirining  mutleq köp qismi bügün alliburun xitay ölkiliridiki Uyghur aqqunliri, xitay karxaniliridiki qul ishchi, lagér, türmilerdiki siyasiy jinayetchi… wehakazalargha aylinip ketti. Bu déhqanlarning qismetliri shexs bilenla cheklen'gen bolmastin, ularning a'ilisi, perzentliri we pütkül Uyghur jem'iyitining zor kölemlik buzghunchiliqqa uchrishini keltürüp chiqardi.

Kuchada xasliqqa ige méwe-chiwe kespiy arqiliq déhqanlarning kirimi ashti dégen xewerning ékran kesmisi

Uyghur déhqanlirining térilghu yerliri kopiratiplargha bérilgeniken, U halda bu térilghu yerlerge térilghan köktat yaki méwe-chiwiler, ashliq yaki bashqa déhqanchiliq zira'etlirining qeyerge éksport qilinip, qanchilik iqtisadiy qimmet yaritishining Uyghurlar bilen biwasite alaqisi bolmaydighanliqi éniq. Misalgha alsaq, Shinjang Uyghur aptonom rayonluq teminlesh – sétish hemkarliq kopiratipi Bolsa, Uyghur élidiki baghwenchilik kespige alaqidar kopiratiplarning qanuniy wekili bolup, Uyghur élidiki barliq baghwenchilik mehsulatlirining ishlepchiqirish, pishshiqlap ishlesh, orap - qachilash, tiransport toshush qatarliq barliq sana'et baziliri bu organ teripidin bir gewdileshken sana'et liniyesige aylandurulghan. Hetta köpligen xitay ölkiliride Uyghur élide ishlepchiqirilghan baghwenchilik mehsulatlirini mexsus sétish merkizi, zenjirsiman dukan, soda merkizi, mexsus sétish supisi qatarliqlarni tesis qilghan. Hetta xitay soda ministirliqi teripidin “Gherbning méwisini sherqqe yetküzüsh sinaq karxanisi” dep békitilip, Uyghur élining baghwenchilik mehsulatlirini xitay ölkilirige yötkeshtiki eng muhim organ'gha aylan'ghan.  2022-Yilidiki xitay istatistikisidin qarighanda Uyghur élining baghwenchilikke alaqidar térilghu yer kölimi 21 milyon 130 ming mo bolup, buning ichidiki 15 milyon 250 ming mo térilghu yer del tarim oymanliqida ikenliki körsitilgen. Démek, Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan tarim oymanliqida baghwenchilik kölimi Uyghur élidiki baghwenchilik omumiy kölimining 70 pirsentidin köprekini igiligen. Bu dégenlik elwette, dunyaning herqaysi jaylirigha shiddet bilen éksport qiliniwatqan yuqiriqi “Shinjang méwiliri” ning mutleq köp qismi tarim oymanliqidin chiqidu dégenliktur.

 Ehwal yuqiriqidek bolghan teqdirdimu, baghwenchilikke tayinip tirikchilik qilidighan Uyghur déhqanlirining iqtisadiy kirimi yaxshilan'ghan bolsa kopiratip mesilisini bir az bolsimu “Toghra chüshinish” mumkin idi. Emma ré'alliq buning del eksiche! xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 2024-yil yanwardiki bir xewiride, Uyghur élidiki baghwenchilik bilen shughullinidighan déhqanlarning yilliq otturiche kirimi 6200 yüen'ge yetkenliki bayan qilin'ghan. Bu dégenlik baghwenchilik bilen shughullinidighan déhqanlarning ayliq kirimi 500 yüen etrapida dégenlik bolup, bu san emeliyette Xitayning eng namrat rayonliridiki déhqanlarning 2020-yilidiki yilliq kirimi bolghan 12 ming 588 yüenDinmu yérim hesse töwen turidu. Jenubiy Uyghur élide déhqanlarning 50 pirsentidin köprekining kirimi baghwenchiliktin kélidighanliqini Xitay özi xewer qilghan. Bu shuni körsitiduki, 2024-yiligha qeder Uyghur déhqanlirining 50 pirsentining yilliq kirimi yenila 6 ming yüendin ashalmighan bolup, xitaydiki eng namrat xelq halitini dawamliq saqlap kelgen.

Xulasiligende, dunya miqyasida nam chiqiriwatqan “Shinjang méwiliri”, Uyghur élidiki paxta, pemidur, kün taxtisi qatarliq mehsulatlargha oxshashla, Uyghur irqiy qirghinchiliqi we Uyghur mejburiy emgiki bilen chemberchas baghlan'ghan!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.