Mutexessisler: “Xitay hökümiti iqtisadiy mesililerni hel qilish üchün bazar we iqtisadiy qurulma islahati élip bérishi kérek”

Xitay xelq bankisining bash orgini. 2020-Yili 3-féwral, béyjing.

Mutexessisler xitayda mewjut bolghan köpligen sistémiliq mesililerning uning 2024-yildiki weziyitige tesir qilidighanliqini körsetmekte. Shuning bilen bir waqitta, shi jinpingning dölet ichidiki bir yürüsh iqtisadiy mesililerni hel qilish üchün, meblegh sélishni östürüsh, sana'etni küchep tereqqiy qildurush we éksport miqdarini ashurushning ornigha, bazar we iqtisadiy qurulma islahati élip bérishi kéreklikini ilgiri sürmekte.

Xitayning “Shinxu'a tori” ning xewirige asaslan'ghanda, 2024-yili 3-ayning 27-küni, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping xitay nöwette duch kéliwatqan iqtisadi mesililerni hel qilish üchün amérikaliq soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki mutexessisler bilen béyjingda körüshken.

Amérika wekiller ömiki özek (chip) ishlepchiqarghuchi kuwalkom (Qualcomm) ning re'isi kiristiyano amonni (Cristiano Amon), bilek rok (BlackRock) ning qurghuchisi stifén shwarzman (Stephen Schwarzman), fédekis (FedEx) ning ijra'iye diréktori raj subramani'am (Raj Subramaniam) bilumbérg (Bloomberg) ning re'isi mark karniy (Mark Carney), amérika-xitay soda kéngishining re'isi kreyg allén (Craig Allen) hemde xarward uniwérsitéti (Harvard University) kénnidi institutining sabiq mudiri graxam allison (Graham Allison) qatarliq kishilerdin terkib tapqan.

“Pul-mu'amile waqti géziti” ning xewirige asaslan'ghanda, ular amérikadiki az sandiki soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki kishilerge wekillik qilidiken. Yeni béyjingning dosti dep qaralghan soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki bir qisim shexslerge wekillik qilidiken. Shi jinping xitay we amérika otturisidiki siyasiy we iqtisadiy hemkarliqini yaxshilash we xitaygha téximu köp meblegh jelp qilish üchün bu shexslerni teklip qilghaniken.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) amérikaliq soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki mutexessislerning béyjingda shi jinping bilen uchrishishi we xitay iqtisadi duch kelgen mesililer heqqide qarishini bayan qildi. U shi jinpingning amérikadin barghan wekillerni qayil qilalmighanliqini we shi jinping bu qétimliq uchrishishta közligen meqsitige yételmigenlikini ilgiri sürdi. Mundaq dédi:

“Nöwettiki iqtisadning astilishigha egiship, xitay hazirqi iqtisadiy kasatchiliqtin qutulush üchün amérika, yawropa, yaponiye we bashqa bazarlargha ériship mallirini éksport qilalishi kérek. Xitayning shundaq qilalishi üchün amérikadiki soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki kishiler bilen yaxshi ötishi we ular bilen yaxshi munasiwet qurushi kérek. Shi jinping teklip qilghan we béyjingda körüshken amérikaliq soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki kishiler bir qisim amérika shirketlirige wekillik qilidu. Shuning bilen bir waqitta bashqa nurghun amérika shirketliri xitaydin chiqiwatidu. Béyjingdiki uchrishishta shi jinpingning xitayning hazir duch kéliwatqan iqtisadiy qiyinchiliqni hel qilish siyasiti heqqide qilghan sözliri bu wekillerde bir ishench peyda qilalmidi. Bezi paranglargha asaslan'ghanda, shi jinping bilen béyjingda körüshken amérikaliq soda, istratégiye we akadémiye sahesidiki bezi kishilerge shi jinpingning xitay hazir duch kéliwatqan iqtisadiy xirisni hel qilish charilirining bek tesiri bolmighan. Ularni qayil qilalmighan. Qisqisi shi jinping bu qétimliq uchrishishta yaxshi ish qilalmidi we közligen meqsitige yitelmidi.”

“Bilumbérg” torining xewirige qarighanda, chet ellik meblegh salghuchilarning xitaydiki meblighining pay qimmiti 2023-yilimu töwenligen. Amérika bilen xitayning ötken bir yilliq import-éksport sodisi 17 pirsent azayghan bolup, amérikaning 2023-yili xitaydin sétiwalghan omumi mehsulati427 milyard dollargha chüshüp, 20 pirsenttin artuqraq töwenligen. Amérikining xitaygha satqan mehsulatimu ilgirikidin 4 pirsent töwenligen.

Mezkur xewerde, shi jinping amérikadin barghan wekillerge mundaq dégen: “Xitayning islahati toxtap qalmaydu, biz dawamliq islahat élip barimiz. Biz islahatni omumyüzlük chongqurlashturup, bazarni igiligini asas qilghan, amérika we dunyaning her qaysi jayliridin kelgen karxana we shirketlirige qanunluq we xelq'araliq birinchi derijilik soda muhitini berpa qiliwatimiz”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori doktor hénrik shajéski (Henryk Szadziewski) shi jinpingning yuqiridiki sözige inkas qayturdi. U shi jinping dewatqan xitaydiki birinchi derijilik soda muhitining yalghan ikenlikini alahide tilgha aldi. Mundaq dédi:

“Xitayning tereqqiy qilghuzushi kérek bolghan téximu köp boshluq we saheler bar. Eger shi jinpingning dewatqan birinchi derijilik soda muhiti xitayda chet el igidarchiliqidiki karxanilargha parakendichilik sélish we teqib qilishni körsetse, bu birinchi derijilik soda muhitining éniqlimisini özgertishke éhtiyaji bar. Shi jinping her xil bahaniler bilen shirketlerning diréktorlirini qolgha élip we ularni xitayda tutup turuwatidu. Xitaydiki meblegh sélish muhitining nacharliqi peqet xitayning tarayghan we ajizlishiwatqan iqtisadiy bilenla munasiwetlik bolupla qalmastin, belki amérikaning bésimi bilenmu munasiwetlik. Bezi shirket we karxanilar xitaydiki xeterge tewekkül qilalmay, xitaydin chiqip ketti. Shi jinping ikkilinip turghan shirket we karxanilarni qayil qilmaqchi boluwatidu.”

Amérikadiki “Töpilik” (THE Hill) gézitining xewirige asaslan'ghanda, wal kochisidiki meblegh bashqurush shirketliri barghanséri xitayni meblegh sélishqa bolmaydighan dölet qaraydighanliqini ilgiri sürgen. Wal kochisidiki meblegh bashqurush shirketliri shi jinping rehberlikidiki kompartiyening maw zédung dewridikige oxshash bir ademningla éghzigha qaraydighan mustebit hakimiyet dewrige qaytip kelgenliki üchün bu qarargha kelgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) xitay kompartiyesining xitayning iqtisadiy mesilisini hel qilalmaydighanliqini, peqet xitayda démokratik tüzüm berpa qilinip we erkin bazar igiliki tiklen'gendila hazir duch kelgen iqtisadiy mesililerni hel bolidighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Burunqigha sélishturghanda, hazir xitaygha meblegh sélish töwenlidi. Shi jinping eger trampni ikkinchi qétim prézidéntliqqa saylansa xitaygha qarita tamozhna béjini östüridu dep oylaydu. Her tereptin ishlar hazir xitay üchün paydiliq emes. Xitay üchün ishlar yaxshi kétip barmaywatidu. Xitay kompartiyesining hakimiyiti astida bu krizis dawam qilidu. Yeni bu xitay kompartiyesi mesilini hel qilalmaydu. Peqet bu hakimiyet aghdurulup xitayda démokratik tüzüm berpa qilin'ghanda we erkin bazar igiliki tiklen'gendila hazir duch kelgen iqtisadiy mesililerni hel qilalaydu. Iqtisadni tiz sür'ette tereqqiy qildurimen désingiz, elwette erkin bazar igiliki tiklishingiz kérek. Shundaq qilghandila bashqilarni yüz pirsent ishlepchiqirishqa righbetlendürgili bolidu we ishning ünümini ashurghili bolidu. Bu insanlarni dawamliq ishleshke we ishlepchiqirishqa ündeydu. Bu erkin bazar igiliki xitay kompartiyesining idé'ologiyesige zit. Shunga bu xitayda tézla yüz bermeydu. Emma bu asta-asta yüz bérishi mumkin”.

Amérika aqsarayining bayanat bérishiche, 2-aprél küni amérika prézidénti jo baydén xitay dölet re'isi shi jinping bilen téléfonda körüshken. Baydén téléfonda xitayning jenubiy déngizda filippin'gha qaratqan qutratquluq herikiti, uning rusiyening ukra'inadiki tajawuzchiliqini qollishi, xongkongning yéngi bixeterlik qanuni we teywen mesilisi, “Shinjang”, yeni Uyghur éli qatarliq bir qatar muhim mesililerni tilgha alghanliqi étilmaqta.

Amérika maliye ministiri jenét yéllén 4-aprél küni xitaygha yétip kelgen. Uning bu qétimqi ziyaritining meqsiti ikki dölet arisidiki pul-mu'amile we iqtisadiy mesililer boyiche söhbet ötküzüsh iken. Uning xitaygha qarita amérikaning iqtisadiy hemkarliqlardiki qattiq pozitsiyesidin signal bérishi perez qilinmaqta.

Undin kéyinki heptilerde amérika tashqi ishlar ministiri antoniy bilinkénmu xitayni ziyaret qilidiken.