“журналист” қияпитигә киривалған хитай җасуси қандақ қилип шиветсийәдин қоғлап чиқирилди?

Шиветсийә чегрисидин қоғлап чиқирилған чен шөфей.

19-Ноябир күни шиветсийәдики һәрқайси чоң мәтбуат вә ахбарат васитилиридә хитай журналистниң чеградин қоғлап чиқирилғанлиқи тоғрисидики хәвәрләр елан қилинди. Бу вәқә шиветсийә дөләт ичи-сиртида зор ғулғула пәйда қилди. Шиветсийәдә чиқидиған “йөтебори почтиси” (Göteborg Posten) Гезити вә “шиветсийә телевизийәси” (SVT) бу һәқтә шиветсийә ташқи ишлар министирлиқи, шиветсийә дөләт хәвпсизлик идариси ( SÄPO ) вә хитайниң шиветсийәдә турушлуқ әлчиханиси қатарлиқ орунлар билән биваситә алақилишип, “журналист” тониға оринивалған хитай җасусиниң җасуслуқ қилмишлирини из қоғлап ениқлиди һәм ашкарилиди.

“йөтебори почтиси” гезити билән “шиветсийә телевизийәси” хитай җасуси һәққидә мәхсус пирограмма ишлигән болуп, у һөҗҗәтлик филим шәклидә тарқитилған. Униңда дейилишичә, ашкариланған хитай җасусиниң исим-фамилиси чен шөфей акселсон болуп, бу йил 58 яшта икән, униң “акселсон” дегән фамилиси шивет миллитидин болған ериниң фамилиси икән. Чен шөфей шиветсийә дөлити тәрипидин “дөләт хәвпсизликигә еғир дәриҗидә тәһдит елип кәлгән” дегән җинайәт билән чеградин мәңгүлүк қоғлап чиқирилған.

Игилинишичә, җасус чен шөфей “мухбир” лиқ тониға оринивелип, шиветсийәдики мәркизий һоқуқ органлири билән алақә орнитип, сиясәт, иқтисад вә техника саһәсидики муһим әрбабларни зиярәт қилған икән. У йәнә хитай зиярәтчиләрниң шиветсийәгә келип ул-әслиһә қурулушлирини зиярәт қилишида көврүклүк рол ойниған икән.

Чен шөфей қандақ қилип шиветсийәниң муһим дөләт органлириға кирип, юқири дәриҗилик һөкүмәт әмәлдарлири билән алақә орниталиди һәмдә уйғур вә тибәт көчмәнлириниң хитайға қарши сиясий паалийәтлирини йеқиндин көзитәлиди?

Буни билиш үчүн алди билән чен шөфейниң қисқичә тәрҗимиһали билән тонушушқа тоғра келиду, әлвәттә. Чен шөфей хитайда өткән әсирниң 60-йиллири оттуриға чиққан “мәдәнийәт инқилаби” дәвридә туғулған болуп, у өз йезисидин чиққан бирдинбир алий мәктәп оқуғучиси икән. Кейинчә у бейҗиңда алий мәктәптә оқуйду вә хитай компартийәсиниң садиқ әзаси болуп тәрбийәлинип чиқиду. Мәктәп пүттүргәндин кейин, хитай мәркизий хәлқ радийо истансисида бир мәзгил хизмәт қилиду. Кейин у шиветсийәлик бир киши билән торда муһәббәтлишип той қилиду вә 2006-йили шиветсийәгә келип йәрлишиду. У шәхсий билогида өз һаяти һәққидә мундақ дегән: “мән 40 яшқа киргичә бирәр парчә китабму язалмидим, бирәр әмәлму туталмидим, шундақла көпрәк пулму тапалмидим. . .”

Униң ички дунясини әкс әттүрүп бәргән бу сөзләрдин униң өз һаятида йеңи бир долқун ясашни күткәнликини, нам-абруйлуқ, қол-илкидә бар вә мувәппәқийәт қазанған бир аялға айлиниш арзусиниң барлиқини, бу арзулирини әмәлгә ашуруш үчүн күчлүк тәқаззалиқ ичидә типирлаватқанлиқини пәрәз қилғили болиду.

Чен шөфей шиветсийәгә кәлгән дәсләпки йилларда бейҗиңдики “хәлқ гезити” ниң ихтияри мухбири болуп хизмәт қилған. Шиветсийә дөләт хәвпсизлик идарисиниң инчикә вә тәпсилий көзитиши нәтиҗисидин мәлум болушичә, мәйли илгири тутулған лей да болсун яки чен шөфей болсун, уларниң шиветсийәдики иш-излири уларниң сахта “мухбир” лиқ салаһийитигә гуман пәйда қилған. Улар өзлириниң әсли қияпитини йошуруш үчүн, оттура һесаб билән айда бирәр парчә хәвәр ишләп қоюш билән чәкләнгән.

Хитай компартийәсигә болған садиқлиқиға униң “мувәппәқийәт қазиниш” қа болған күчлүк истики қошулуп, чен шөфейни техиму чоң ишларни қилишқа чақирған. Хитай компартийәсиниң тапшуруқлирини техиму үнүмлүк дәриҗидә орундаш үчүн, чен шөфей “хәлқ гезити” ниң “ихтиярий мухбир” лиқи билән қанаәтләнмигән. У техиму чоң иш қилиш үчүн башқа йол издәшкә башлиған.

Чен шөфей пәйти пишип йетилгәнликини һес қилип, 2012-йилдин башлап өз алдиға “хитай-шиветсийә техника мәдәнийәт алмаштуруш ширкити” ни қурған вә өзи бу ширкәткә баш директор болуп ройхәткә алдурған. У асаслиқи тор сәһиписи тәсис қилип, мақалә-язмиларни елан қилишқа вә зиярәт пирограммилирини ишләшкә башлиған. Чен шөфей қурған тор бетидики учурлардин, бу ширкәтниң бәш йил ичидә 40 тин артуқ хитай һөкүмәт гуруппилири билән 10 дин артуқ кархана вәкилләр гуруппилириниң шиветсийә зиярити үчүн көврүклүк рол ойниғанлиқини көривелишқа болиду.

Чен шөфей билән тонушлуқи болған америкалиқ мухбир рик вассерман (Rik Wasserman) ниң билдүрүшичә, чен шөфей башқурған бу сәһипә бир яқтин шиветсийәниң муһит асраш еңи вә техникисини хитай оқурмәнлиригә тонуштуруш; йәнә бир яқтин, шивет оқурмәнлиригә хитай мәдәнийитини тонуштурушни асасий тема қилған. Чен шөфей өзиниң тор сәһиписигә 10000 парчидин артуқ йолланма йоллиған болуп, у шиветсийәниң иқтисад, техника кәшпияти, тәтқиқат саһәсидики муһим шәхсләр, сиясәтчиләрни зиярәт қилиштин башқа йәнә, һәр йилқи нобел мукапати тарқитиш мурасимлиридиму фото аппарати вә камерасини көтүргән һалда алдинқи қатардин орун елип өз мәвҗутлуқини намаян қилип кәлгән. Һалбуки, у өзиниң 2023-йили 11-айдики нобел мукапати тарқитиш мурасиминиң өзиниң шиветсийәдики әң ахирқи бир қетимлиқ зиярити болуп қелишини һәргизму хиялиға кәлтүрмигән.

Он йил җәрянида чен шөфей рәсмий һәрикәткә өтүп, хитай һөкүмити тапшурған вәзиписини бәҗанидиллиқ билән иҗра қилған. У рәсмий мухбирлиқ салаһийитигә еришмәй туруп мухбирлиқ кинишкиси ясиған вә шиветсийә һөкүмәт кабентиниң ички қисмиғичә суқунуп кирип, он нәччә йил учур оғрилаш билән шуғулланған. Башқичә ейтқанда, хитай аял җасус чен шөфей өзиниң җасуслуқ һәрикәтлири үчүн узаққа капаләтлик қилалайдиған бир йол хетини қолға кәлтүргән.

Шиветсийә дөләт хәвпсизлик идариси узундин бери чен шөфейни көзитип кәлгән вә дәлил-пакитлири йетәрлик болған һаман уни тутқан. У өткән йили ноябирдин башлап ситокһолмдики бир түрмидә тутуп турулған.

Чен шөфей “җасуслуқ җинайити” яки “җинайәт гумандари” билән билән әйибләнмигән. У шиветсийә қануни бойичә “дөләт хәвпсизликигә еғир тәһдит шәкилләндүргән” дегән җинайәт билән шиветсийәдин қоғлап чиқирилған. Һалбуки, униң адвокати болсун яки шиветсийә дөләт хәвпсизлики идариси болсун, униң конкрет җинайәтлирини ашкарилимиған.

Әмәлийәттә “журналист” қияпитигә киривалған хитай җасуслириниң чәт әлләрдики җасуслуқ қилмиши радийо аңлиғучилар үчүн тунҗи қетимлиқ вәқә әмәс иди. Буниңдин 14 йил бурун шиветсийәдә бабур мәхсут исимлик бири хитай үчүн җасуслуқ қилиш җинайити билән қолға елинғандин кейин, “мухбир” қияпитигә киривалған лей да исимлик бир хитайниң пәрдә арқисидики җасуслуқ қилмишлири ашкара болуп, шиветсийә чеграсидин қоғлап чиқириветилгән иди. Қизиқарлиқ йери шуки, лей да исимлик әр “мухбир” болсун яки чен шөфей исимлик аял “мухбир” болсун, һәр иккисила хитай компартийәсиниң орган гезити болған “хәлқ гезити” ниң чәт әлдики “ихтияри мухбири” салаһийити билән кишиләргә өзини тонуштуруп кәлгән. Шиветсийә мухбирлири бу җасус һәққидә из қоғлап тәкшүрүш давамида шиветсийә йөтибори университетиниң хитайшунас бойичә пирофессори фредирик фалманни (Fredrik Fällman ) зиярәт қилған. Фредирик бу икки делониң мунасивити барлиқини илгири сүрүп, илгири һәр иккийлән билән учришип баққанлиқини, чен шөфейниң илгири униңдин нурғун соалларни сорап зиярәт қилғанлиқини билдүргән. Шиветсийә мухбирлириниң тәкшүрүш җәрянида топлиған пакитлардин шуни көрүвелишқа болидуки, хитайниң шималий явропада кәң йейилған ишпийонлуқ тори әслидә хитай компартийәсиниң орган гезити- “хәлқ гезити” ни өзигә арқа тирәк қилған болуп, буниңдин 14 йил илгири хитай җасус лей да шиветсийә чеграсидин қоғлап чиқирилғандин кейин, хитай җасуслуқ органлири шиветсийәдин ваз кәчмигән, бәлки қайтидин ишпийонлуқ торини қураштуруп чиққан.

Ундақта, хитай җасуслуқ органлири немә үчүн чәт әлдики җасусларни “журналист” қияпити билән оттуриға чиқиришни таллиди?

Чүнки хитай җасуслуқ органлири журналистларниң халиған сорунға берип халиған кишини зиярәт қилиштәк хизмәт әвзәлликиниң хитай җасуслириниң учур мәлумат игилишини қолайлаштуридиғанлиқини, әң муһими җасуслуқ җинайитини “журналист” атиқи билән пәрдазлиялайдиғанлиқиға ишәнгән.

Чен шөфейниң гуман қозғайдиған йәнә бир қилмиши шуки, у өзиниң “мухбирлиқ” салаһийитини ишқа селип тибәт, уйғур вә хитай демократчилириниң хитай компартийәсиниң реҗимиға қарши елип барған паалийәтлири вә намайишлириға қетилған. У шу сорунларда қатнашқучилардин соалларни сорап, сүрәт вә филимларға еливалған болсиму, әмма өзи қатнашқан паалийәтләр һәққидә бирәр қетимму өзиниң тор сәһиписидә хәвәр бәрмигән. Ундақта, чен шөфейниң башқилардин алған учурлири нәгә кетиду?

Уйғур ирқий қирғинчилиқи дуняға ашкарилинип, дуня җамаәтчилики хитай һөкүмитини әйибләшкә башлиған бир вәзийәттә, йәни 2018-йили чен шөфей уйғур елиға сәпәр қилған вә қайтип кәлгәндин кейинла шиветсийә пайтәхти ситокһолмда шәхсий нами билән “шинҗаң фото-сүрәтлири көргәзмиси” намлиқ мәхсус паалийәт уюштурған. У һәтта бу сүрәтләрни асас қилған бир тәшвиқат китабчисиниму бесип тарқатқан. Әйни вақитта ситокһолмдики хитай баш әлчисиму бу көргәзмигә қатнишип сөз қилған вә иқтисадий җәһәттин уни қоллиған.

Бу көргәзмидә уйғур елидики йәрлик хәлқләрниң “бай-бәхтиярлиққа вә хушаллиққа толған һаяти” әкс әттүрүлгән мәзмундики сүрәтләрниң орун алғанлиқи мәлум. 30 Йилдин бери хитай мәсилиси һәққидә издинип келиватқан “хәлқара кәчүрүм” (Amnesty International) тәшкилатиниң хадими петер нәссен ( Peter Nässén ) бу көргәзминиң характери һәққидә тохтилип, “бу қип-қизил бир тәшвиқаттин башқа нәрсә әмәс, журналистлиқ билән қилчә алақиси болмиған, әксичә хитай консулханиси тәрипидин орап базарға селинған бир мәһсулат” дегән. Ситокһолмдики дөләтлик ташқий сиясәт институтиниң бир хадимиму, “йиғип ейтқанда, чен шөфейниң барлиқ тәшвиқат материяллириниң мәзмуни хитай дөлитиниң иҗабий йүзини көрситиш тәшвиқати үчүн хизмәт қилған” дәп көрсәткән.

Чен шөфе қолға елинғандин кейин сораққа елинған вақтида, у җинайитини қәтий етирап қилмиған, түрмидики вақтида мухбирлар билән қилған хәт алақисидә өзиниң “гунаһсиз” икәнликини ейтип, тиркәшкән.

20245-Йил өктәбир ейиниң бешида шиветсийәдики чоң телевизийә қаналлири вә мәтбуатларда 20 нәпәр хитай җасусиниң ашкариланғанлиқи хәвәр қилинған иди. Ашкариланған тизимликтә сиясәтчиләр, университет тәтқиқатчилири, журналистлар, ядро енергийәси ширкитиниң хизмәтчилири вә чәт әлләрдики хитай тәшкилатлириниң мәсуллири қатарлиқ түрлүк салаһийәттики вә охшимиған яш гурупписидики кишиләрниң барлиқи тилға елинған.

Хитай дөлитиниң чәт әлләрдики, болупму шималий явропани асас қилған районларда йүргүзгән җасуслуқ усуллири асасән хитай коммунистик партийәсигә қарши һәрқандақ шәхс яки шәхсләрниң һәрикәтлирини контрол қилиш, уйғур вә тибәт паалийәтчилириниң паалийәтлири һәққидә учур топлаш, уларға тосқунлуқ қилиш, муһим техника учурлирини хитай дөлитигә йәткүзүш вә хитай компартийәсиниң тәшвиқатини қилиш қатарлиқ һәрикәтләргә көпрәк мәркәзләшкән. Булардин башқа йеқинқи йилларда хитайниң сиртқа қаратқан тәшвиқати көпрәк хитайниң уйғурларға қарита йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини йепиш үчүн, чен шөфейгә охшаш җасуслирини ишқа селип, уйғур елиниң хитай тәшвиқат ейтимиға мас һалда ясап чиқилған сүний вәзийитини тәшвиқ қилиш болмақта.

Чен шөфейниң делоси хитайниң шималий явропадики шиветсийәни нуқта қилған җасуслуқ ториниң һазирғичә ахбаратқа ашкариланған интайин аз бир қисми болуши мумкин. Хитайниң өзи “дүшмән күчләр” дәп қараватқан ғәрб әллиригә түрлүк намларда қурған ахбарат вә учур игиләш ториниң күнсайин ашкарилинишиға әгишип, хитайниң рәзил сиясий әпти-бәшириси, болупму ирқий қирғинчилиқини “бәхтияр һаят” дәп пәрдазлап көрситидиған сахта тәшвиқатиниң ич йүзи һаман бир күни толуқи билән ашкара болидиғанлиқи муқәррәр!

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]