Xitayning Uyghurlarni yoqitishni nishan qilghan köchmenler siyasitining emeliylishish éhtimalliqi qanchilik?

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” 2-noyabir mexsus xewer bérip, ili sheherlik (ili wilayiti) j x idarisining axbarat élan qilish yighinida aqqun nopuslarning 6 ayliq turush ijazetnamisi arqiliq ili shehiride nopusqa orunlashsa bolidighanliqi, nopus resmiyitining eng téz bolghanda bir kündila pütidighanliqini élan qilghan. Bu ishning 2024-yili 18-dékabir échilghan “Shinjang ma'arip chong yighini” din kéyinla yüz bérishi tasadipiyliq emes, belki bu xitayning Uyghur éligha xitay nopusini zor kölemde yötkep kélishtiki wasitilirining biri, xalas. Ili shehiride chiqirilghan aqqun nopus yaki xitay nopusini Uyghur éligha shertsiz orunlashturushqa da'ir siyasetler bir yekke ehwal bolmastin, belki Uyghur élining barliq jaylirida ortaq yolgha qoyulghan köchmen yötkesh siyasitidur.

Melum bolghinidek, xitayning Uyghur éligha xitay köchmenlirini yötkishidiki asasliq seweb, Uyghurlarni bu tupraqtin pütünley yoqitishni nishan qilghan. Halbuki, köchmen yötkesh öz nöwitide köchüp kélin'gen xelq üchün muwapiq yashash muhiti, yéterlik su menbesi, térilghu yer we bostanliqlarning bolushini shert qilidu. Gerche Uyghur élining yer kölimi 1 milyon 660 ming kiwadrat kilométir bolsimu, lékin bu bipayan zéminning insanlar yashashqa mas kélidighan kölimi 2015-Yilidiki xitay istatistikisida Aran 9.7 Pirsent bolghanliqi xatirilen'gen. Hetta Uyghur élidiki 10 pirsentkimu yetmeydighan yashashqa mas kélidighan yer kölimining 1950-Yilidiki 4.3 Pirsenttin 60 yilliq japaliq tirishchanliq netijiside 9.7 Pirsentke yetküzülgenliki Dawrang sélin'ghan.

Mezkur istatistikida Uyghur élidiki nopus zichliqi her bir kiwadrat métir yerge 337 adem toghra kélidighan derijide köp bolup, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki nopus zichliqi bilen köp perqlenmeydighanliqi otturigha qoyulghan. Lékin bu yerdiki perq shuki, xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki nopus zichliqi yéterlik su we tupraq menbesi asasida shekillen'gen. Emma Uyghur élide, bolupmu jenubiy Uyghur élide su we yerning sighimchanliqigha mas kelmeydighan derijidiki nopus zichliqi shekillendürülüp, bostanliqlardiki nopus sighimchanliqi eng yuqiri chekke yetken. Xitay gerche 60 nechche yil tiriship, bostanliq kölimini kéngeytishte bir az ünüm hasil qilghan bolsimu, lékin bu ünüm Uyghur diyarining téximu köp nopusni sighduralaydighanliqidin dérek bermeydighanliqi, Uyghur élining ékologiyelik muhit qurulmisi intayin ajiz bolup, buzghunchiliqqa bir qétim uchrisa, uni eslige keltürüshning mumkin emesliki bayan qilin'ghan. Bu istatistika eyni chaghda jenubiy Uyghur élide Uyghurlar nopusining téz sür'ette köpiyishini ékologiyelik muhitqa buzghunchiliq qilghanliq dep körsitip, Uyghurlarning nopusini tizginleshke ilmiy asas qilish üchün élan qilin'ghan déyishke bolidu. Chünki mezkur istatistikiliq tetqiqatta hökümetning Uyghur élide pilanliq tughut siyasitini sijil élip bérip, jenubiy Uyghur élidiki nopus köpiyishini jiddiy tizginlishi kérekliki؛ jenubiy Uyghur élidiki Uyghur nopusini asas qilidighan yekke milletlik nopus qurulmisini özgertish üchün, Uyghurlarni xitay ölkilirige, xitaylarni Uyghur éligha yötkesh؛ nopus sighimi zich bolghan bostanliqlar (tarim oymanliqi etrapi)diki nopusni ékologiyelik köchmen süpitide bashqa yerlerge köchürüsh teklipi bérilgen. Heyran qalarliq yéri shuki, Xitay hökümiti 2014-yilila Uyghur éligha xitay köchmenlirini yötkeshke da'ir ewzel siyasetlerni élan qilghan Bolup, bu siyasetler jenubiy Uyghur élide téximu qolaylashturulidighanliqini élan qilghanidi.

Uyghur élidiki yashash muhitidin qarighanda, heqiqeten yuqiri istatistikiliq tetqiqatta otturigha qoyulghinidek kishiler yashashqa mas kélidighan bostanliqlarning kölimi intayin az nisbetni igileydu. Bundaq ehwalda xitay hökümiti nopus sighimi xitayning déngiz yaqisi rayonliri bilen oxshash nisbetke yetken jenubiy Uyghur éligha xitay köchmenlirini yötkeshni qolayliqlashturushi kishide so'al peyda qilidu: ejeba, xitay hökümiti Uyghurlarning hayat-mamati bilen hésablashmamdu, köchmen xitaylarning hayat-mamati bilen perwayi pelekmu? elwette, undaq emes. Xitay Uyghur élide kishiler yashashqa mas kélidighan bostanliqlarni köpeytish üchün ötken yillardin buyan köp tirishti. Yéqinda teklimakan chölining 3046 kilométirliq girwikini sün'iy bostanliq bilen tosup qalalishimu del bu tirishchanliqlarning bir qismidur. Buningdin bashqa tibet égizlikidiki derya-éqinlarning süyini Uyghur éligha yötkesh urunushimu, egerde hindistanning küchlük qarshiliq bolmighan bolsa alliburun ishqa kirishken bolatti. Yeni xitay Uyghur élining ékologiyelik muhitini yaxshilash iqtidarini alliburun hazirlighan bolup, Uyghurlarning nopusi qanchilik köpeysun, peqet ékologiyelik muhit yaxshilansila buning karayiti chaghliq bolatti.

Derweqe, bu yerdiki esli mesile nopusning éship kétishi ékologiyelik tengpungluqqa mas kelmeydighanliqi bilen emes, belki Uyghur nopusining köpiyishi xitayning bixeterlikige tehdit peyda qilidighanliqi bilen munasiwetlik! esli meqsetmu Uyghur élining ékologiyelik muhitini asrash emes, belki Uyghur élidiki Uyghurlar nopusini azaytish yaki pütünley yoqitishtur.

Xitay ötken yetmish nechche yildin buyan Uyghurlarni öz tupraqliridin pak-pakize yoqitish üchün türlük tedbirlerni qollinip keldi, lékin xitayning dölet siyasitidiki muqimsizliq we türlük dawalghushlarning tesiride Uyghurlarni ünümlük shekilde yoqitish xitay üchün taki iqtisadiy islahat dewrigiche qolay bolmidi. “Medeniyet zor inqilabi” axirlashqanda bolsa, xitay eng éghir bolghan siyasiy we iqtisadiy kirizisqa pétip qalghan bolup, islahat qilmisa hakimiyettin ayrilip qélish xewpige duch keldi. Mana mushundaq bir peytte déng shawpingning islahat qarari xitaygha yéngi bir ümid béghishlidi. Shu qatarda Uyghurlarmu bir qanche yil özini ongshiwélish pursitige érishti. Chünki bu yillarda xitay gerche islahat élip bérishni bashlighan bolsimu, lékin bu islahatning peqet iqtisadiy sahe bilenla cheklinishi kérekmu yaki siyasiy islahatningmu élip bérilishi kérekmu, dégen mesilide téxi éniq qarargha kelmigenidi. Xitayning ichki qismida xu yawbang, jaw ziyang qatarliq iqtisadiy we siyasiy islahatni teng élip bérish terepdarlirimu, déng shawpingning etrapidiki peqet iqtisadiy islahat bilenla cheklinip, siyasiy islahat élip barmasliq terepdarlirimu bar idi. Emma 1982-yili wang jénning telipi bilen déng shawpingning atalmish “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” ni eslige keltürüsh telipige qoshulushi, siyasiy islahatning esla élip bérilmaydighanliqi toghrisida bérilgen xitayning emeliy jawabi idi. Siyasiy islahatning élip bérilmaydighanliqi emeliyette Uyghurlarning buningdin kéyin aptonomiye heqliriningmu hergiz emeliyleshtürülmeydighanliqini bildüretti. Shu sewebtin 1985-yili we 1988-yilliri Uyghur oqughuchilarning Uyghur élide aptonomiyening heqiqiy menide emeliyleshtürülüshini telep qilghan zor kölemlik namayishliri otturigha chiqti. Bu qarshiliqlar xitay yashliriningmu 1989-yili yazdiki tyen'enmén oqughuchilar herikitige yol achti. Bu üch qétimliq oqughuchilar heriketlirining hemmisila xitayda siyasiy islahatning élip bérilishi, bolupmu gherbning démokratik tüzülmisige yüzlinish telipi bilen otturigha chiqti. 1989-Yili 4-iyun küni tyen'enmén oqughuchilar herikiti xitay teripidin qanliq basturulup uzun ötmey, yeni 1992-yili déng shawping xitayning kéyinki siyasiy yüzlinishi heqqide körsetme berdi. Bu körsetme xitay tarixida “Déng shawpingning jenub sepiridiki nutqi” dep tonuldi. Bu körsetmining 1990-yili Uyghur élide “Barin inqilabi” din kéyinla otturigha chiqishi bir tasadipiyliq emes, elwette! chünki déng shawping bu waqitta siyasiy islahat qilmastin, xitay iqtisadini tereqqiy qildurup, kommunist xitay hakimiyitini saqlap qélishqa bolidighan eng yaxshi usulni tépip chiqqanidi. Bu usulning biri del Uyghurlarni xitayning hakimiyet düshminige aylandurush arqiliq xelqning hakimiyetke bolghan naraziliqining diqqet nuqtisini burash؛ yene bir tereptin, xelq'arada “Soqqan chotni xeqqe bildürmeslik” (韬光养晦) we “Tiwish chiqarmastin bay bolush” (闷声发大财) usuli arqiliq dunyani xitayda siyasiy islahatningmu haman bolidighanliqigha ishendürüsh arqiliq özini küchlendürüsh idi. Emeliyette, xitay del déng shawpingning körsetmiliri boyiche méngip, hem Uyghurlargha dunyaning közidila irqiy qirghinchiliq qildi we uning irqiy qirghinchiliq emeslikige bir qisim döletlerni ishendürüsh meqsitige yetti. Yene bir tereptin, gherb dunyasini xitayning démokratiyelishishige ishendürüp, ular bilen qoyuq siyasiy we tijariy alaqilerni ornitip, bügünki iqtisadiy küchiyishke asas saldi.

Derweqe, 90-yillardin buyanqi Uyghurlarning omumiy qismetlirige nezer salidighan bolsaq, “Pilanliq tughut” we “Üch xil küch” bahane qilin'ghan siyasetlerning herqandiqi Uyghurlarni yoqitishni nishan qilip élip bérildi. Uyghurlar bolsa atalmish xelq'ara térrorluqqa zerbe bérish dolqunining eng chong ziyankeshlikige uchrighan bir milletke aylandi. Bu siyasetlerning netijiside ötken ottuz nechche yilda zor miqdardiki Uyghur nopusi yoqitilipla qalmastin, belki Uyghurlarning kelgüsi ottuz yildiki nopusining aziyidighanliqidek zor bir tiragédiyegimu seweb boldi. Xitay hetta bügün'giche, Uyghurlarni qandaq qilghanda xelq'ara qanunlargha uyghun bir shekilde tosalghusiz yoqitish üchün qolidin kélidighan barliq amallarni ishletmekte. Uyghurlarda “Yaghach qazanda bir qétim ash pishidu” deydighan ata miras maqal-temsili bar bolup, xitayning aldamchiliqi bügün meyli xitayda yaki xelq'arada bolsun ashkarilinip, dunyawi setchilikke qélishini keltürüp chiqardi. Démek, bügün xitayning yalghanchiliqlirigha nahayiti éhtiyat bilen mu'amile qilidighan bir halet xitay ichi we sirtida omumyüzlük shekillinip boldi. Bundaq ehwalda xitayning Uyghur éligha köchmen yötkesh pilanining emeliylishish ehwaligha nezer salidighan bolsaqmu, ishlarning xitay kütkinidek bolmaywatqanliqini körüwélishimiz tes emes!

Ötken esirning 80-yillirida atalmish “Islahat” ning tesiride xitayning déngiz yaqisi rayonlirigha éqip barghan köchmenlerning köpinchisi déngiz yaqisi rayonlirigha singip yerleshti. Ularning perzentliri déngiz yaqisi rayonliridiki yuqiri istémalliq muhitta tughuldi, terbiyelendi we chong boldi. Déngiz yaqisi rayonliri pütün dunyagha échiwétildi. Halbuki, Uyghur éli bolsa peqet ottura asiya, rusiye qatarliq döletlergila échildi. Déngiz yaqisi rayonlirigha köchmen bolghanlar üchün pütün dunya bilen soda alaqisini baghlash yaki bu soda alaqisidin nep élish pursiti bar idi. Emma Uyghur élining xitay üchün alahide sezgür rayon bolush süpitide bu xil imtiyazlardin behrimen bolushi hazirche mumkin emes. Déngiz yaqisi rayonlirida xitaylarning chet el bilen bolghan soda alaqisi yaki chet el karxanilirining déngiz yaqisi rayonlirigha kélip meblegh sélishi Uyghur élidikidek zor cheklimilerge duch kelgen emes. Bundaq shara'itta Uyghur élining atalmish “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki gherbke échishning éghizi dégen nam bilen köptürüp teshwiq qilish ré'alliqqa uyghun emes. Uyghur éli hélimu xitayning küchlük siyasiy teqibi astida muqimliqni saqlash tedbirliri arqiliq idare qilinidighan bir jay. Bundaq bir jaygha köchmenlerning öz ixtiyarliqi bilen köchüp kélishi eqilge anche muwapiq emes. Peqet déngiz yaqisi rayonlirida yashash imkani bolmighan yaki xitay hökümitining ewzel siyasetliri heqqidiki teshwiqatlirigha aldan'ghanlarla bu xildiki köchmenler sépidin orun élishi mumkin. Téximu muhimi yéqindin buyan xitay ichidiki tor supilirida élan qilin'ghan yazmilarda, xitayning wedilirige ishinip, Uyghur éligha köchmen bolghan xitaylarning naraziliqlirigha da'ir mezmunlar köp tarqalmaqta. Belki bu xil naraziliqlar wejidin xitay Uyghur éligha köchmen yötkeshte zor tosalghugha duch kelmekte. Bundaq ehwalda meyli Uyghur élining ékologiyelik muhiti seweblik bolsun yaki siyasiy atmosférasi seweblik bolsun, zor miqdarda xitay köchmenlerni yötkep kélish xitay üchün zor iqtisadiy chiqim we éghir siyasiy bésimgha berdashliq bérishni bedel qilidighan japaliq bir yoldur!

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]