Xitayning chékidin ashqan milletchiliki qandaq aqiwetlerni élip kélishi mumkin?

Yéqinda teybéyda élip bérilghan nutuq sözlesh pa'aliyitide, amérika stanford uniwérsitéti xitay iqtisad we tüzülme merkizining aliy tetqiqatchisi, piroféssor shü chénggang xitayning chékidin ashqan milletchiliki we kishilik hoquq depsendichilik qilmishlirini tilgha alghan. U yene, xitayning nöwettiki iqtisadiy kirizis mesililirining kelgüside keltürüp chiqiridighan xirisliri heqqide toxtalghan.

Piroféssor shü chénggang (许成钢) 23-noyabir küni teybéyda “Amérika-xitay oyuni we xitayning nöwettiki iqtisadiy qiyinchiliqi heqqide” namliq témida mexsus nutuq sözligen. U bu nutqida, eger xitay kompartiyesi chékidin ashqan milletchilikni yolgha qoyup, natsistlar tipidiki irqchi sistémigha aylansa, uning “Urushqa intayin yéqin” dölet bolup qélishidin ensireydighanliqini tekitligen.

Bu qétimliq nutqida shü chénggang xitayning nöwette duch kéliwatqan iqtisadiy mesililiri heqqide toxtalghinida, uning dölet tüzülme-qurulma sistémisini tilgha alghan. U bu heqte mundaq dégen: “Xitayda shexske choqunushtek idé'ologiyelik ajizliq mewjut. Men xitayning nöwettiki siyasiy sistémisining kommunizmdin milletchilikke özgirishidin qorqimen. Eger xitay chékidin ashqan milletchilikni teshebbus qilip, uni natsistlar tipidiki mustebitlikke aylandursa, yeni eger xitay bu yolni tallighan teqdirde, bu uni urushqa intayin yéqinlashturidu.”

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisining diréktori hénrik shajiwiski bu heqte radiyomizgha qilghan sözide, shü chénggangning sözlirige baha bérip mundaq dédi:

“Méningche, bu yerde démekchi bolghan milletchilik, yeni uning éytqinidek chékidin ashqan milletchilik, bir döletning melum herbiy heriket élip bérishqa teyyarlan'ghan yaki teyyarlanmighanliqining ipadiliridin biridur. Bu dawalghush iqtisadiy shara'it sewebidin bolidu. Hemmimizge ayan bolghinidek, iqtisad xitay xelqi bilen xitay kommunistik partiyesi otturisidiki bir baghlinish bolup, eger iqtisad güllinip xelq pul tapsa, bu xitay kompartiyesining xitayni bashqurush hoquqigha kapaletlik qilidu. Emma undaq bolmisa, xitay kompartiyesining hakimiyetni saqlap qélish arzusi yimirilidu. Melumki, shi jinpingning teywenni ishghal qilish niyitini hemme adem bilidu, bu belkim bu yerdiki asasliq ot yalquni bolushi mumkin. Chünki, xitay dölet ichidiki endishilerni tügitish üchün, jama'et pikrini teywen mesilisige burap, xitayni birlikke keltürüshni sinap béqishi mumkin. Méningche, shü chénggangning mölcheri shübhisizki nahayiti qorqunchluq we xeterlik ehwaldin signal béridu.”

Amérikadiki xitay analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu péng ependining qarishiche, xitay kompartiyesining chékidin ashqan milletchiliki keltürüp chiqiridighan mesililer, nöwette pütün dunyadiki démokratik döletler ortaq köngül bölüshke tégishlik mesile iken:

“Mustebit hökümranlar ichki jehette chong awarichiliklerge yoluqqanda, ular diqqetni burash üchün sirtta urush qozghaydu. Emma xitayning nöwettiki weziyiti üchün élip éytqanda, bu xil ehwalning mumkinchiliki yoq. Chünki xitayning hazir che yéterlik küchi yoq, shundaqla sirtqa qarita urush qozghashqimu jür'iti yoq. Kommunist xitay belkim ichki qarshiliq sewebidin yimirilishi mumkin. Halbuki, uning teywen'ge hujum qilish éhtimalliqi nahayiti yéqin. Yeni, ‛wetenni birlikke keltürüsh‚ namida xitayning teywen'ge hujum qilishini eng chong mumkinchilik dep qaraymen. Méningche, xitay kompartiyesining 100 yildin buyanqi diktatorluq tüzümini özgertish üchün xitay xelqi özi tirishishi kérek. Qandaq bolushidin qet'iynezer, pütün dunya xitay kompartiyesining xirisini hés qildi, bu pütkül erkin dunya duch kelgen eng éghir riqabet. Shunga biz uninggha yéterlik diqqet qilishimiz kérek.”

Piroféssor shü chénggang mezkur nutqida yene mundaq dégen: “Erkinlik bolmighan sistémida kishilerning ijadiyet iqtidari boghulidu. Xitaydiki pen-téxnikining téz tereqqiy qilishida qolgha keltürgen muweppeqiyetliri uning xelq'aradiki démokratik qurulmilardin qandaq nep alghanliqidin ayrilalmaydu. Eger bular buzulsa, hemme ishlar özgiridu.”

Amérikida yashawatqan xitay yazghuchi we musteqil obzorchi sey shéngkün (蔡慎坤) shü chénggangning sözlirige inkas qayturup, mundaq dédi:

“Ötken on nechche yilda xitayda bir idiye, bir telimat yaki bir kishining dégini hésab bolup keldi. Uning üstige xitayning ilgiriki tereqqiyati asasliqi gherbning téxnika jehettiki méwilirini köchürüsh yaki eqliy mülük hoquqini oghrilashni asas qilip keldi. Xitay kompartiyesining hazirqi tüzümi yaki ixtisasliqlarni yétishtürüsh endizisi heqiqiy talant igilirini yétildürelmeydu. U peqetla özige sadiq qullarni terbiyeleydu. Shunga bundaq ehwalda uning pen-téxnika saheside dunyani yéteklishi mumkin emes.”

Shü chénggang mezkur nutqida xitayning hazirqi iqtisadiy weziyitining sowét ittipaqi yimirilishtin ilgiriki mustebit tüzüm keltürüp chiqarghan weziyet bilen oxshaydighanliqinimu otturigha qoyghan. U yene, teywen da'irilirining choqum xitay kompartiyesi heqqide toluq chüshenchige ige bolush kéreklikini, xitay kompartiyesining mustebit tüzümining mahiyitini éniq tonup yétishi kéreklikini tekitligen.