Xitay hökümitining Uyghur tarixini burmilash mesilisi chet'el metbu'atlirida

Uyghurlar mesilisining dunyada tonulushi bilen amérika we bashqa gherb elliri metbu'atlirida Uyghurlarning weziyiti oxshimaydighan nuqtilardin yorutup bérilgen nurghun nadir maqaliler élan qilinmaqta. Yéqinda nopuzluq gézitlerdin bolghan nyuyork waqti gézitide élan qilin'ghan iparxan heqqidiki xewer maqalisi shularning biridur. Aptor maqaliside, xitay hökümitining iparxanning hikayisini qayta qurashturup bazargha sélish misali arqiliq, Uyghur tarixining bügünki künde qandaq qilip xitay hökümitining siyasiti üchün xizmet qilduruluwatqanliqini tonushturup ötken.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, nyuyork waqti gézitide iparxan heqqide élan qilin'ghan maqalige “Inaq jem'iyet epsanisi” dep mawzu qoyulghan, aptor andru jeykobs maqalisige qeshqerdiki appaq ghoja mazirigha kelgen sayahetchilerge sayahet yétekchisi teripidin anglitilidighan iparxan hikaysi bilen Uyghurlarning iparxan heqqidiki hikayisining bir - birige tüptin oxshimaydighanliqini eskertish bilen bashlighan. U qeshqerdiki muhim bir diniy orun bolghan appaq ghoja mazirining bügünki künde aptoboslargha liq toshup kélidighan xitay sayahetchilerning ching xandanliqi eskerlirige oxshash kiyinip, resimge chüshidighan orun'gha aylan'ghanliqi, bu yerdiki xitay sayahetchilerni eng jelp qilidighan orunning xushpuraq tarqitidighanliqi riwayet qilinidighan we kéyin ching padishasi teripidin ordigha ep kétilgen iparxan'gha a'it ikenliki ilgiri sürülidighan bir qebre ikenlikini bayan qilghan.

Maqalidin qarighanda, xitay sayahetchilerge yétekchilik qiliwatqan sayahet yétekchisi “Iparxanning qebrisi” ni tonushturghanda “Iparxan bilen chyenlung xan otturisidiki muhebbet intayin küchlük idi. Iparxan ölgendin kéyin padishah uning öz yurtida depne qilinishi üchün 120 chérik eskiri bilen uning méyitini yurtigha yolgha salghan. Seperge 3 yil waqit ketken” dep chüshendürgen. Biraq andru jeykob eyni chaghda sayahetchiler topining nérisda turghan bir yerlik Uyghurning özige pütünley oxshimaydighan bir hikayini éytip bergenlikini éytip mundaq dégen :

- Yerlik Uyghurning éytip bérishiche, emeliyet xitay da'iriliri éytqandin pütünley perqliq iken, u manga iparxanning hikaysi'i emeliyette bir tragédiye, iparxan ordigha mejburiy apirilghandin kéyin izchil halda chyenlung xanni ret qilghanliqi üchün chyenlung xanning anisi teripidin paji'elik halda öltürülgen, dédi. Bu yerlik Uyghur xitay da'irilirining achchiqini keltürüp qoyushtin ensirep, mendin ismini ashkarilimasliqimni telep qildi. U Uyghur manga “Bügünki künde iparxan heqqide xitaylar bilidighan hikaye pütünley oydurup chiqirilghan. Emeliyette iparxanning bu yerge depne qilin'ghanliqimu yalghan” dédi.

Aptor andru jeykobs maqalisini dawam qilip, xitay kommunist partiyisi hakimiyet tutuwatqan 60 yildin buyan özining siyasetlirini qanunlashturush shundaqla özining xataliqlirini yoshurush üchün nurghun tarixi weqelerni burmilap kelgenlikini, mesilen xitay kompartiyisining milyonlighan kishining hayatigha zamin bolghanliqi ilgiri sürülidighan acharchiliqqa maw zidungning xata siyasiti emes, belki nachar hawaning seweb bolghanliqini ilgiri süridighanliqini, xitay tarix kitablirida koriye urushini dunyadiki tarixchilar birlikke kelgendek shimaliy koriye emes, belki amérika bashlighan dep yézilidighanliqini éytqan. U mundaq dégen :

- Xitaydiki étnik az milletlerning tarixigha kelgende bolsa, xitay kompartiyisining tarix mashiniliri hedése Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerni tarixtin buyan xitay térritoriyiside yashap kelgen millet qilip körstidu we ularning yashighan zéminlirini ezeldin xitayning zémini dep teswirleydu. Xitaydiki tarixchilar asasen dégüdek kompartiye teripidin sizip bérilgen siziqning sirtigha chiqalmaydu. Öz tarixini xitay hökümitiningkidin oxshimaydighan qilip yazghan Uyghur we tibet tarixchilirining kitabliri bolsa cheklen'gen we ularning kespiy hayatimu weyran qilin'ghan.

Aptor andru jeykobs xitay hökümitining yene tarixni burmilash arqiliq, uni milliy bölgünchilik idiyisge qarshi turush üchün qollinip kelgenlikini we özining bu milletlerni bashqurushini heqliq qilip körsitishke xizmet qildurup kelgenlikini, shunga hazirqidek Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki ziddiyet küchiyip, toxtimay weqe yüz bérip turuwatqan bir weziyette, xitay hökümitining iparxandin ibaret bu shexisning hikayisini qayta bazargha sélish arqiliq, uni milletler ittipaqliqini teshwiq qilidighan wastige aylanduruwalghanliqini bayan qilghan. Uning éytishiche, 20 - esirning bashlirida moda bolushqa bashlighan iparxan hikayisi oxshimighan mezgillerde oxshimighan shekilde bayan qilin'ghan. Deslepki yillardiki hikayilarda iparxanning urushta esirge chüshüp, chin ordisigha élip kélin'genliki, iparxanning axirighiche padishahqa qarshi chiqip, ippitini saqlap qalghanliqi üchün öltürülgenliki we yaki özini öltürüwalghanliqi hikaye qilin'ghan bolsa, hazir bu hikaye pütünley özgertilgen. Hazirqi iparxan hikayisining romantik nusxisida padishahning iparxanning könglini utush üchün uninggha mexsus qeshqer ordisi sélip bergenliki, uning üchün yurtining yémek - ichmeklirini ekeldürüp bergenliki we bir - birini yaxshi körüp yashighanliqi hikaye qilinishqa bashlighan.

Aptor andru jeykobs xitay kompartiyisining mushuninggha oxshash tarixtiki ayal qehrimanlarning hikayilirini özgertip, uni hazirqi siyasiti üchün xizmet qildurush aditini tibetler we mongghullarning tarixidiki ayal qehrimanlarghimu ishletkenlikini misal qilghan. Bu hikayilerde mongghullar ni“Yawayi” qilip körsetken bolsa, tibet padishahigha sowgha qilin'ghanliqi hikaye qilinidighan xitay melikisi wénchingning tibetlerge tériqchiliq qilishni ögetkenliki, tibet yéziqini keship qilip bergenliki, qisiqisi ulargha medeniyet élip kelgenliki qatarliqlarni bayan qilidiken. Biraq, bezi tarixchilar bundaq bir melikining heqiqeten tarixta ötkenlikidin gumanlinidiken. Nurghun tibetler melike wyn ching hikayisining tibetlerni qalaq, medeniyetsiz, xitaylarni ulargha medeniyet élip kelgen qilip körsitidighanliqidin narazi iken. Aptor andru jeykobs maqalisi dawamida, xitay kompartiyisi teripidin hedep bazargha séliniwatqan iparxan hikayisiningmu Uyghurlarni narazi qiliwatqanliqini bayan qilip mundaq dégen :

- Nurghun Uyghurlar iparxan heqqidiki hikayidin narazi. Bolupmu ular appaq ghojining qebre téshi bar bir orunning xitay yasap chiqqan epsanining abidisi qilip özgertiwétilgenlikidin qattiq narazi. Uning üstige tarixchilar yillar ilgiri iparxan'gha a'it qebrining béyjinggha yéqin jayda tépilghanliqini élan qilghan. Uyghurlar tawap qilidighan appaq ghoja mazirining sayahet ornigha aylandurup qoyulushimu ularni ghezeblendürüwatqan yene bir ehwal. Hazir bu orunni bir xitay shérkiti bashquridu we u yerge kirish üchün heq tölesh kérek.

Aptor andru jeykobs maqalisining axirida, amérikidiki nyurlans uniwérsitétining oqutquchisi, Uyghurshunas rayén tomning sözini neqil qilghan we “Xitay hökümiti emeliyette ching xandanliqining tajawuzchiliqigha qarshi küresh qilghan bir qehrimanni mexsus tallap chiqip, uning hikayisini özgertish arqiliq, uni özining teshwiqat qoraligha aylanduruwaldi” dep maqalisini ayaqlashturghan.