Хитай тәшвиқат арқилиқ уйғур мәҗбурий әмгикини йоққа чиқираламду?

Әмгәк әслиһәлиригә йөткәлгән уйғурлар кархана линийәсидә експорт қилинидиған кийимләрни қатлаватмақта.

Һәрқандақ бир инсан үчүн ейтқанда, өз ихтиярлиқи билән болмиған һәрқандақ ишниң характери “мәҗбурланған” болидиғанлиқи бир һәқиқәттур. Бундақ бир һәқиқәт уйғурларға кәлгәндә өзгирип қалмайду, әлвәттә! уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқи бир һәқиқәт болсиму, лекин хитай тәшвиқатида каллиси ююлғанлиқтинму яки бир қисим кишиләр һәққанийәткә әмәс, бәлки нәпсанийәткә чоқунғанлиқтинму, бу һәқиқәткә гуман билән қарайдиғанлар бүгүнгичә йәнила мәвҗут болуп кәлмәктә.

Дәрвәқә, “хитай гезити” Дә 16-декабир елан қилинған бир хәвәрдә дәл мушу хил “мәвҗутлуқ” әкс әткән. Мәзкур хәвәр үрүмчи шәһиридә өткүзгән хитайниң аталмиш “шинҗаңдики ишқа орунлаштуруш вә иҗтимаий капаләт хәлқара муһакимә йиғини” һәққидә йезилған. Йәни мәзкур хәвәрдә дейилишичә, бу йиғинға 44 дөләт вә райондин 200 гә йеқин адәм қатнашқан. Бу йиғинға қатнашқан аталмиш мутәхәссисләр, “американиң хитайға қарши күчлири ойдуруп чиқарған шинҗаңда мәҗбурий әмгәк мәвҗут” дегән қарашниң хата икәнликини билдүргән. Шундақла улар “бир тәрәплимә қараш билән хитайни җазалашниң хәлқ (бу йәрдә көздә тутулған хәлқ дәл уйғурлардур)ниң яшаш вә тәрәққий қилиш һоқуқиға зиянкәшлик қилғанлиқ болидиғанлиқи” ни баян қилишқан.

altxw.com

Юқириқи хәвәрдин мундақ икки мәзмун чиқиду. Униң бири, “уйғур мәҗбурий әмгики мәвҗут әмәс, бәлки америка башчилиқидики хитайға дүшмән күчләр буни ойдуруп чиқарған” ; йәнә бири, “америка өзи ялғанни ойдуруп чиқирип, андин хитайға иқтисадий җаза йүргүзүп, уйғурларниң хизмәт қилип, нормал һаят кәчүрүшигә тосқунлуқ қиливатиду”. Қизиқ йери шуки, йиғинға қатнашқан 200 гә йеқин чәт әлликләрму бу икки нуқтида хитай билән ортақ қарашта икәнликини билдүргән. Демәк, бу кишиләр дәл биз юқирида тилға елип өткән я тәшвиқатта каллиси ююлғанлар вә яки мәнпәәтни һәқиқәттин үстүн билгән кишиләрдур. Бу йәрдики әң муһим мәсилә уйғурлар зади мәҗбурий әмгәккә селиниватамду-йоқму дегән ноқтини дәлилләштур. Әлвәттә, биз бу ноқтини мәзкур обзор арқилиқ омумйүзлүк дәлилләп берәлмисәкму, лекин мәсилиниң мәвҗутлуқи һәққидики қарашлиримизни мәнтиқилиқ оттуриға қоялаймиз.

Бу һәқтә сөз ечиштин аввал хитай мустәмликиси астида уйғурларниң кәсип қурулмисида йүз бәргән өзгиришләргә бир қарап чиқишимизға тоғра келиду. Чүнки бир милләтниң омумий гәвдиси бойичә шуғуллинидиған әң чоң кәсип түри дәл бу милләтниң һаят кәчүрүш усулиниң немигә тайинидиғанлиқини билдүридиған әң муһим амилдур. Деһқанчилиқ уйғурларда узун тарихқа игә иқтисадий гәвдә болуп, түркий хәлқләр арисида көчмән чарвичилиқ игиликидин әң дәсләп олтурақ шәһәр һаяти вә терим игиликигә йүзлиниш дәл уйғурлардин башланған. Шундақла деһқанчилиқ бара-бара уйғурларниң асаслиқ игилики сүпитидә тәрәққий қилған. Тарим вадисида яшиған уйғурлар миладидин бурунқи дәврләрдин башлапла буғдай, териқ, чүжгүн, арпа қатарлиқларни өстүрүшкә адәтләнгән. Мәсилән, Көнчи дәрясиниң төвән еқини вадисидики буниңдин 4700 нәччә йил бурунқи дәвргә аит бир қәбридин чиққан буғдай; чәрчәнниң зағунлуқтики буниңдин 3000 йил бурунқи дәвргә аит бир қәбридин чиққан тоқач қатарлиқлар Буниң дәлилидур. Йәни уйғурларниң деһқанчилиқ кәспи билән шуғулланғиниға нәччә миң йиллар болғанлиқи вә һазирғичә давам қилғанлиқи шәксиз. Бу һәқтә бейҗиң университети җәмийәтшунаслиқ факултетиниң мудири вә пирофессори ма роң 2007-йили язған “җәнубий шинҗаңдики уйғур деһқанлар деңиз яқисидики хитай өлкилиригә йүзләнди” Намлиқ доклатида 2000-йилиға қәдәр уйғурлар нопусиниң 80 пирсәнтидин көпрәкиниң йәнила деһқанчилиқ билән шуғуллинидиғанлиқи баян қилинған. Йәни, мәзкур доклат бойичә қарисақ, уйғурларниң асасий гәвдиси йеқинқи йилларғичә йәнила йәргә тайинип, деһқанчилиқ билән тирикчилик қилишни ташлиған әмәс. Әмма адәмни һәйран қалдуридиғини, хитай тәшвиқатида даим тилға елинидиған “йезилардики ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш” сияситиниң пәқәтла уйғурларни нишан қилишидур.

shehui.pku.edu.cn

12-Декабир күни хәлқара коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң алий тәтқиқатчиси адриан зензниң йәнә бир муһим доклати елан қилинди. Мәзкур доклатта, уйғур елидин дуняниң һәрқайси җайлириға експорт қилиниватқан пәмидур, көкмуч, қизилмуч қатарлиқ түрлүк деһқанчилиқ мәһсулатлириниң уйғур қул әмгики билән ишләпчиқирилғанлиқи, шундақла бу хил әһвалниң келип чиқишида уйғур деһқанлириниң йәрлири мәҗбурий тартивелинип, уларни өз йеригә ишләмчи болушқа мәҗбурлашниң муһим рол ойниғанлиқи ашкариланған. Униңда йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларниң йәрлирини хитай ширкәтлиригә мәҗбурий йөткәп бәргәнлики, бу ширкәтләр уйғур деһқанларни мәҗбурий қул ишчи қилип ишлитипла қалмастин, бәлки йәнә уларға калла ююш вә сиясий өгинишкә зорлаш билән ассимилятсийә қилиш қатарлиқ инсан қелипидин чиққан усулларни қолланғанлиқи баян қилинған. Мәзкур доклатта хитайниң дунядики әң чоң заманивий қул ишчи системисини бәрпа қилған дөләт икәнлики оттуриға қоюлған болуп, бу хилдики заманивий қуллуққа селиниватқан уйғурларниң сани 2 милюн 500 миңға йеқин икәнлики көрситилгән.

Болупму доклатта йәр шари тәминләш зәнҗирини уйғур қул әмгики арқилиқ ясалған деһқанчилиқ мәһсулатлири билән тәминләйдиған 72 хәлқаралиқ вә 18 хитай ширкитини ениқлап чиқилған. Нурғун мәһсулатлар йәнила хәлқара даңлиқ маркилар билән зич бағланған.

Дәрвәқә, уйғурлар тарихтин буян деһқанчилиқ кәспини тирикчиликниң асасий қилип кәлгән бир милләт болуш сүпитидә, 2000-йиллардин кейин туюқсиз ишсизлиқ киризисигә “чүшүп қалған”. Бундақ бир һадисиниң уйғурлар үстидә нәччә миң йиллардин бери һеч йүз бәрмәй, хитай мустәмликиси астида, болупму 2000-йиллардин кейин йүз бериши әҗәблинәрлик әмәсму? әгәр бир кәсип игисиниң өз кәспидә тайинидиған қорали мәҗбурий тартивелинса, бу киши әлвәттә өз кәспини өзгәртишкә мәҗбур болиду. Уйғурларму әлвәттә буниңдин мустәсна әмәс! әслидә деһқанчилиқ игилики билән шуғуллинип кәлгән бир хәлқни терийдиған йәрлиридин айривәтсә, “милйонлап ешинча әмгәк күчлири” тәбиий йосунда оттуриға чиқиду. Һалбуки, бир милләтниң асасий гәвдисини тәшкил қилидиған деһқанлирини нәччә миң йил яшап кәлгән тупрақлири вә деһқанчилиқ игиликидин мәһрум қалдуруп, коллектип һалда кәсип өзгәрткүзүш, пәқәт һакимийәтниң күчи арқилиқла әмәлгә ашурғили болидиған иштур.

Әмәлийәттә хитайниң уйғурларни йәрсизләштүрүш, қул ишчи қилиш қилмиши хитайниң иҗадийити болмастин, бәлки тарихта ирқий қирғинчилиққа учриған милләтләр баштин кәчүргән қисмәтләрниң биридур. Болупму бу хил қилмиш сабиқ советлар иттипақиниң иккинчи дуня уруши мәзгилидә бир қисим дүшмән дәп қаралған милләтләрни қоғлап чиқириш усулиға охшап кетиду. Әйни чағда сабиқ совет иттипақи һөкүмити қирим татарлири, чеченлар вә ингушларни өз ичигә алған тәхминән икки милйонға йеқин хәлқни сибирийә вә оттура асия райониға сүргүн қилған. Буларниң ичидә қирим татарлири билән чечәнләрниң сүргүн қилиниш нисбити әң юқири болған. Униңдин башқа булғарийә, гиретсийә вә әрменийәликләрдинму сүргүн қилинғанларниң нисбити зор салмақни игилигән. Сабиқ советлар иттипақи һөкүмитиниң әйни вақитта “дүшмән милләтләр” ни яқа-юртларға сүргүн қилиши, худди хитай һөкүмити уйғурларни сүргүн қилғанға охшашла көпинчә әһвалда “әмгәк күчлирини йөткәш” намида елип берилған. Сүргүн қилинған милләтләрниң йәрлиригә худди уйғурларниң йәрлиригә хитайлар келип орунлашқинидәк, рус көчмәнлири келип орунлашқан.

Уйғурларниң қул ишчи қилиниватқанлиқиға юқириқидинму артуқ дәлил боларму? дәрвәқә, хитай һөкүмити уйғур хәлқини уларға мәнсуп ана тупрақлиридин айриш яки уларни пүтүнләй хитайға сиңдүрүветиш үчүн қолидин кәлгән вә ойлап йетәлигән һәрқандақ усулларни қолланған вә қоллиниватиду. Демәк, уйғурларниң қул ишчи қилиниватқанлиқи һечким инкар қилалмайдиған бир һәқиқәт болупла қалмай, бәлки бу йәнә уйғур ирқий қирғинчилиқиниң әң муһим испатлиридин биридур. Техиму ениқрақи шуки, уйғурларниң яшаш һоқуқиға америка қатарлиқ ғәрб дөләтлири яки хитайға қарши чәт әлләрдики “дүшмән күчләр” әмәс, бәлки дәл хитай һөкүмитиниң өзи зиянкәшлик қилмақта. Йәни хитай буни уйғурларниң йәрлирини тартивелиш, сүргүн қилиш вә ассимилятсийә қилиш қатарлиқ түрлүк йоллар билән елип бармақта!

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]