Xitay teshwiqat arqiliq Uyghur mejburiy emgikini yoqqa chiqiralamdu?
2024.12.18

Herqandaq bir insan üchün éytqanda, öz ixtiyarliqi bilen bolmighan herqandaq ishning xaraktéri “Mejburlan'ghan” bolidighanliqi bir heqiqettur. Bundaq bir heqiqet Uyghurlargha kelgende özgirip qalmaydu, elwette! Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqi bir heqiqet bolsimu, lékin xitay teshwiqatida kallisi yuyulghanliqtinmu yaki bir qisim kishiler heqqaniyetke emes, belki nepsaniyetke choqun'ghanliqtinmu, bu heqiqetke guman bilen qaraydighanlar bügün'giche yenila mewjut bolup kelmekte.
Derweqe, “Xitay géziti” De 16-dékabir élan qilin'ghan bir xewerde del mushu xil “Mewjutluq” eks etken. Mezkur xewer ürümchi shehiride ötküzgen xitayning atalmish “Shinjangdiki ishqa orunlashturush we ijtima'iy kapalet xelq'ara muhakime yighini” heqqide yézilghan. Yeni mezkur xewerde déyilishiche, bu yighin'gha 44 dölet we rayondin 200 ge yéqin adem qatnashqan. Bu yighin'gha qatnashqan atalmish mutexessisler, “Amérikaning xitaygha qarshi küchliri oydurup chiqarghan shinjangda mejburiy emgek mewjut” dégen qarashning xata ikenlikini bildürgen. Shundaqla ular “Bir tereplime qarash bilen xitayni jazalashning xelq (bu yerde közde tutulghan xelq del Uyghurlardur)ning yashash we tereqqiy qilish hoquqigha ziyankeshlik qilghanliq bolidighanliqi” ni bayan qilishqan.
Yuqiriqi xewerdin mundaq ikki mezmun chiqidu. Uning biri, “Uyghur mejburiy emgiki mewjut emes, belki amérika bashchiliqidiki xitaygha düshmen küchler buni oydurup chiqarghan” ؛ yene biri, “Amérika özi yalghanni oydurup chiqirip, andin xitaygha iqtisadiy jaza yürgüzüp, Uyghurlarning xizmet qilip, normal hayat kechürüshige tosqunluq qiliwatidu”. Qiziq yéri shuki, yighin'gha qatnashqan 200 ge yéqin chet elliklermu bu ikki nuqtida xitay bilen ortaq qarashta ikenlikini bildürgen. Démek, bu kishiler del biz yuqirida tilgha élip ötken ya teshwiqatta kallisi yuyulghanlar we yaki menpe'etni heqiqettin üstün bilgen kishilerdur. Bu yerdiki eng muhim mesile Uyghurlar zadi mejburiy emgekke séliniwatamdu-yoqmu dégen noqtini delilleshtur. Elwette, biz bu noqtini mezkur obzor arqiliq omumyüzlük delillep bérelmisekmu, lékin mesilining mewjutluqi heqqidiki qarashlirimizni mentiqiliq otturigha qoyalaymiz.
Bu heqte söz échishtin awwal xitay mustemlikisi astida Uyghurlarning kesip qurulmisida yüz bergen özgirishlerge bir qarap chiqishimizgha toghra kélidu. Chünki bir milletning omumiy gewdisi boyiche shughullinidighan eng chong kesip türi del bu milletning hayat kechürüsh usulining némige tayinidighanliqini bildüridighan eng muhim amildur. Déhqanchiliq Uyghurlarda uzun tarixqa ige iqtisadiy gewde bolup, türkiy xelqler arisida köchmen charwichiliq igilikidin eng deslep olturaq sheher hayati we térim igilikige yüzlinish del Uyghurlardin bashlan'ghan. Shundaqla déhqanchiliq bara-bara Uyghurlarning asasliq igiliki süpitide tereqqiy qilghan. Tarim wadisida yashighan Uyghurlar miladidin burunqi dewrlerdin bashlapla bughday, tériq, chüzhgün, arpa qatarliqlarni östürüshke adetlen'gen. Mesilen, Könchi deryasining töwen éqini wadisidiki buningdin 4700 nechche yil burunqi dewrge a'it bir qebridin chiqqan bughday؛ cherchenning zaghunluqtiki buningdin 3000 yil burunqi dewrge a'it bir qebridin chiqqan toqach qatarliqlar Buning delilidur. Yeni Uyghurlarning déhqanchiliq kespi bilen shughullan'ghinigha nechche ming yillar bolghanliqi we hazirghiche dawam qilghanliqi sheksiz. Bu heqte béyjing uniwérsitéti jem'iyetshunasliq fakultétining mudiri we piroféssori ma rong 2007-yili yazghan “Jenubiy shinjangdiki Uyghur déhqanlar déngiz yaqisidiki xitay ölkilirige yüzlendi” Namliq doklatida 2000-yiligha qeder Uyghurlar nopusining 80 pirsentidin köprekining yenila déhqanchiliq bilen shughullinidighanliqi bayan qilin'ghan. Yeni, mezkur doklat boyiche qarisaq, Uyghurlarning asasiy gewdisi yéqinqi yillarghiche yenila yerge tayinip, déhqanchiliq bilen tirikchilik qilishni tashlighan emes. Emma ademni heyran qalduridighini, xitay teshwiqatida da'im tilgha élinidighan “Yézilardiki éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush” siyasitining peqetla Uyghurlarni nishan qilishidur.
12-Dékabir küni xelq'ara kommunizm qurbanliri xatire fondining aliy tetqiqatchisi adri'an zénzning yene bir muhim doklati élan qilindi. Mezkur doklatta, Uyghur élidin dunyaning herqaysi jaylirigha éksport qiliniwatqan pemidur, kökmuch, qizilmuch qatarliq türlük déhqanchiliq mehsulatlirining Uyghur qul emgiki bilen ishlepchiqirilghanliqi, shundaqla bu xil ehwalning kélip chiqishida Uyghur déhqanlirining yerliri mejburiy tartiwélinip, ularni öz yérige ishlemchi bolushqa mejburlashning muhim rol oynighanliqi ashkarilan'ghan. Uningda yene xitay hökümitining Uyghurlarning yerlirini xitay shirketlirige mejburiy yötkep bergenliki, bu shirketler Uyghur déhqanlarni mejburiy qul ishchi qilip ishlitipla qalmastin, belki yene ulargha kalla yuyush we siyasiy öginishke zorlash bilen assimilyatsiye qilish qatarliq insan qélipidin chiqqan usullarni qollan'ghanliqi bayan qilin'ghan. Mezkur doklatta xitayning dunyadiki eng chong zamaniwiy qul ishchi sistémisini berpa qilghan dölet ikenliki otturigha qoyulghan bolup, bu xildiki zamaniwiy qulluqqa séliniwatqan Uyghurlarning sani 2 milyun 500 minggha yéqin ikenliki körsitilgen.
Bolupmu doklatta yer shari teminlesh zenjirini Uyghur qul emgiki arqiliq yasalghan déhqanchiliq mehsulatliri bilen teminleydighan 72 xelq'araliq we 18 xitay shirkitini éniqlap chiqilghan. Nurghun mehsulatlar yenila xelq'ara dangliq markilar bilen zich baghlan'ghan.
Derweqe, Uyghurlar tarixtin buyan déhqanchiliq kespini tirikchilikning asasiy qilip kelgen bir millet bolush süpitide, 2000-yillardin kéyin tuyuqsiz ishsizliq kirizisige “Chüshüp qalghan”. Bundaq bir hadisining Uyghurlar üstide nechche ming yillardin béri héch yüz bermey, xitay mustemlikisi astida, bolupmu 2000-yillardin kéyin yüz bérishi ejeblinerlik emesmu? eger bir kesip igisining öz kespide tayinidighan qorali mejburiy tartiwélinsa, bu kishi elwette öz kespini özgertishke mejbur bolidu. Uyghurlarmu elwette buningdin mustesna emes! eslide déhqanchiliq igiliki bilen shughullinip kelgen bir xelqni tériydighan yerliridin ayriwetse, “Milyonlap éshincha emgek küchliri” tebi'iy yosunda otturigha chiqidu. Halbuki, bir milletning asasiy gewdisini teshkil qilidighan déhqanlirini nechche ming yil yashap kelgen tupraqliri we déhqanchiliq igilikidin mehrum qaldurup, kolléktip halda kesip özgertküzüsh, peqet hakimiyetning küchi arqiliqla emelge ashurghili bolidighan ishtur.
Emeliyette xitayning Uyghurlarni yersizleshtürüsh, qul ishchi qilish qilmishi xitayning ijadiyiti bolmastin, belki tarixta irqiy qirghinchiliqqa uchrighan milletler bashtin kechürgen qismetlerning biridur. Bolupmu bu xil qilmish sabiq sowétlar ittipaqining ikkinchi dunya urushi mezgilide bir qisim düshmen dep qaralghan milletlerni qoghlap chiqirish usuligha oxshap kétidu. Eyni chaghda sabiq sowét ittipaqi hökümiti qirim tatarliri, chéchénlar we in'gushlarni öz ichige alghan texminen ikki milyon'gha yéqin xelqni sibiriye we ottura asiya rayonigha sürgün qilghan. Bularning ichide qirim tatarliri bilen chéchenlerning sürgün qilinish nisbiti eng yuqiri bolghan. Uningdin bashqa bulghariye, girétsiye we erméniyeliklerdinmu sürgün qilin'ghanlarning nisbiti zor salmaqni igiligen. Sabiq sowétlar ittipaqi hökümitining eyni waqitta “Düshmen milletler” ni yaqa-yurtlargha sürgün qilishi, xuddi xitay hökümiti Uyghurlarni sürgün qilghan'gha oxshashla köpinche ehwalda “Emgek küchlirini yötkesh” namida élip bérilghan. Sürgün qilin'ghan milletlerning yerlirige xuddi Uyghurlarning yerlirige xitaylar kélip orunlashqinidek, rus köchmenliri kélip orunlashqan.
Uyghurlarning qul ishchi qiliniwatqanliqigha yuqiriqidinmu artuq delil bolarmu? derweqe, xitay hökümiti Uyghur xelqini ulargha mensup ana tupraqliridin ayrish yaki ularni pütünley xitaygha singdürüwétish üchün qolidin kelgen we oylap yételigen herqandaq usullarni qollan'ghan we qolliniwatidu. Démek, Uyghurlarning qul ishchi qiliniwatqanliqi héchkim inkar qilalmaydighan bir heqiqet bolupla qalmay, belki bu yene Uyghur irqiy qirghinchiliqining eng muhim ispatliridin biridur. Téximu éniqraqi shuki, Uyghurlarning yashash hoquqigha amérika qatarliq gherb döletliri yaki xitaygha qarshi chet ellerdiki “Düshmen küchler” emes, belki del xitay hökümitining özi ziyankeshlik qilmaqta. Yeni xitay buni Uyghurlarning yerlirini tartiwélish, sürgün qilish we assimilyatsiye qilish qatarliq türlük yollar bilen élip barmaqta!
[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]