Xitayning “Tilla derixi” ge aylandurulghan toghraqliqlar

Kériye nahiyesidiki toghraqliq. 2022-Yili küz, kériye

Toghraq kem uchraydighan derexlerdin bolup, matériyallarda körsitilishiche, tarim wadisidiki toghraqliq kölimi pütün dunyadiki toghraqliq kölimining 60 pirsentini igileydiken. Teklimakan toghraqliri tilgha élin'ghanda kishiler aldi bilen toghraqning qum barxanlirini yérip chiqqan qeyser we bash egmes rohini esleydu. Xelq ichide ‛‛toghraq qeyser derex, tik turup ming yil, yiqilip ming yil, yer astida ming yil yashaydu‚‚ dégen sözlerning tarqilishimu toghraqning Uyghur xelqining maddiy we meniwi éngidin chongqur orun alghanliqining bir delilidur.

Közitishimizche, xitay hökümiti Uyghur élide “Toghraq bayrimi” namida türlük bayramlarni otturigha chiqirip, bayram teshwiqatlirini keng qanat yaydurmaqta. Xitay teshwiqatlirida, bu xil bayramlarning sayahetchilerni jelp qilip, xitay ölkiliri bilen Uyghur éli otturisidiki soda we iqtisadiy tereqqiyatni ilgiri sürüpla qalmay, yene “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” éngini mustehkemleshtimu muhim rol oynaydighanliqi tekitlenmekte.

Xitay hökümiti tarim oymanliqini öz ichige alghan qeshqer, shayar, lop nahiyesi qatarliq bir qisim rayonlarda “Toghraq medeniyet bayrimi” namida türlük pa'aliyetlerni ötküzüp kelgenidi. “Xitay kündilik géziti” torining 21-öktebirdiki xewiride, bu yilmu maralbéshi, poskam nahiyeliride “15-Qétimliq altun toghraq medeniyet sayahiti bayrimi” we qeshqer shehiride “5-Qétimliq qeshqer yipek yoli medeniyet toghraq bayrimi” ötküzülüwatqanliqi xewer qilin'ghan.

Derweqe minglighan xitay sayahetchiler bu qétimqi bayramgha qatnishish üchün kelgen bolup, teklimakan qumluqi we tarim deryasi etrapidiki bostanliqlarda ösken toghraqliqlarning küz peslidiki altun rengge kirgen ajayip julasidin behr alghan. Xewerlerde “Toghraq medeniyet baghchisi” namida berpa qilin'ghan iptida'iy toghraqliqlarda mashina we motosiklit bilen kézish, chédir tikish qatarliq 30 nechche xil pa'aliyet orunlashturulup, zor iqtisadiy payda yaratqanliqi xewer qilin'ghan. Bu bayramgha yene shangxey shehiridin sen'etchiler we ressamlar teklip bilen qatnashqan. Pa'aliyet jeryanida xitay en'eniwi muzikiliri we sen'et nomurliri körsitilip, xitay medeniyiti daghdughiliq teshwiq qilin'ghan.

altxw.com

Körüwélishqa boliduki, xitay hökümiti Uyghur élidiki tebi'iy toghraq ormanlirini xitayning sayahetchilik kespini tereqqiy qildurush we iqtisadiy ünüm yaritish siyasitining qorali süpitide, teklimakan etrapidiki bipayan toghraqliqlarni “Tilla tökülidighan derex” ke aylandurush pilanini soqmaqta.

Xitaylarning toghraq derixige bolghan hewisi we qiziqishi xitay sulaliliri dewridila shekillen'gen dep qarashqa bolidu. Eyni waqitta xitaylar özliri bilen chégradash zéminlarda yashighan bügünki Uyghurlarning étnik terkibige tewe bolghan honlar, shiyenbéylar we dilar qatarliq charwichi milletlerni “Xular” yaki “Xuzlar” dep atighan bolup, tarixtiki “Xular” ning yémek-ichmek, kiyim-kéchek we muzika-ussul medeniyetlirining ottura tüzlenglikke tesir körsetkenliki melum. Bularning ichide toghraqmu ezeldin xitaylar üchün nahayiti sirliq bilinip kelgen bolup, bu sewebtin toghraqni xitay tilida ta bügün'giche “Xularning térek derixi” menisini bildüridighan “Xu yang” ºúÑî sözi bilen atap kelgen.

Halbuki xitaylar elmisaqtin béri telpün'gen we ilkige élishni könglige püküp kelgen teklimakandiki ashu qoyuq toghraqliqlarning köp qismi, xitay kompartiyesining Uyghur élige yétip kélish qedimi bilen teng, xitay ishlepchiqirish-qurulush bingtüenining igidarchiliqigha ötküzüwélindi. Xitay teshwiqatlirida da'im “Toghraqtek yiltiz tartish” deydighan söz köp uchraydighan bolup, xitay köchmenlirining Uyghur zéminigha yerlishishide waz kechmestin, qeyserlik bilen mustemlike qedimini tézleshtürüshtek siyasitini eng obrazliq türde ipadilep bergen.

Bingtüen eskerlirining xitay köchmenlirini yötkesh qurulushi üchün normidin artuq boz yer échish, su menbelirini qalaymiqan échish qatarliq ékologiyelik tengpungluqni buzush qilmishliri netijiside, toghraqliqlar qurup kétish we mejburiy késilishtek buzghunchiliqlargha uchrap, kölimimu shiddet bilen tariyip ketkenidi.

ts.cn

Esirler boyi qed kötürüp kelgen toghraq ormanliri tarixta qit'eni qit'ege, makanni makan'gha, köngülni köngülge ulighuchi qanchilighan elchiler we seyyahlarni teklimakanning qum-boranliridin qoghdap himayisige élip kelgen idi. Teklimakan toghraqliri 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida teklimakan etrapidiki qedimiy izlarni tekshürüsh-tetqiqatta bolghan bir qisim gherblik seyyahlarda chongqur tesiratlarni qaldurghan bolup, ularning xatiriliridin orun alghan. Shiwétsiyelik ékspéditsiyechi swén hédin Sven Hedin tarim deryasi éqinidiki seperliride toghraq yaghichidin yasalghan kémilerge olturup, talay qétim qomushluqlar we toghraqliqlardin késip ötken we alemshumul bayqashlarni dunyagha jakarlighan idi.

Swén hédinning tarim we lopnur rayonlirida toplighan yer-jay namliri arisida, “Toghraq” sözini öz ichige alghan “Bash toghraq”, “Toghraq bulaq”, “Toghraqliq köl”, “Qara toghraq”, “Toghraq töpe” qatarliq yer namliri uchraydu. Bulardin bashqa awat rayonigha tewe ‛‛extem buzurukgah‚‚, ‛‛serdar gümbizi‚‚ qatarliq jaylardin, kichik müren qedimiy qebristanliqidin, cherchendiki zaghunluqtin, niye xarabilikidin, shundaqla lopnur etrapidiki jaylardin toghraq yaghichida yasalghan turmush lazimetlikliri, öy jahazliri we toghraq qowziqidin yasalghanliqi ispatlan'ghan qeghez parchiliri qéziwélin'ghan. Qedimiy qebristanliqlardin qéziwélin'ghan buyumlar ichide toghraq yaghichidin yasalghan eng qedimki chalghu eswab ghonggha bayqalghan bolup, 2700 yilliq tarixi bilen dunya jénnis rékorti qamusigha kirgüzülgen.

Toghraq Uyghur xelqige nisbeten qatnash qorali we turmush buyumi bolushtin bashqa, Uyghurlarning étiqad-eqidiliri, toy-tökün, depne murasimliri we örp-adetlirining shekillinishigimu tesir körsetken dep éytalaymiz. Lopnur xelqining toyluq sélish aditide toghraq yaghichidin yasalghan yerlik tilda “Kapan” dep atalghan qolwaq muhim toyluq hésablinidu. Qum derya wadisidin tépilghan qedimiy qebrilerde lopnur xelqining jesetni kichik qolwaqlargha sélip depne qilish aditi eks etken bolup, bu xil adet shimaliy yawropadiki bir qisim jaylardimu körülgen adet idi.

Xitayning bingtüen qurulushliri we yéqinqi zamandiki xitay kommunistik partiyesi bash sékrétari shi jinpingning Uyghur élige qaratqan mustemlikichilik we assimilyatsiye siyasiti astida, toghraqliqlar Uyghur élining tebi'iy bayliqlirigha oxshashla xitaylarning talan-taraj qilishigha we suyi'istémal qilishigha uchrimaqta.

Xitay hökümitining toghraq menzirisi sayahetchilikini tereqqiy qildurushi ular jar séliwatqandek iqtisadiy qimmet yaritish üchün bolghan bolsa, toghraqliq rayonliridiki Uyghurlargha qanchilik iqtisadiy

Menpe'et élip kélelidi?

Emeliyette xitay hökümitining xelq'ara ehdinamilerge xilap halda derya boyi yézisigha oxshash Uyghurlarning qedimiy yurtlirini qedemmuqedem yoqitip, Uyghurlarni özining ana yurtliridin we eslidiki tirikchilik igilikidin mehrum qaldurushi netijiside Uyghurlarning toghraqqa baghlan'ghan ishlepchiqirish hayati we meniwi étiqadlirimu buzghunchiliqqa uchrimaqta.

Xitay menbelirige köre 1995-yili tarim deryasining üstünki we ottura toghraq orminining kölimi 1950-yillarning béshidiki 6 milyon modin hazirqi 3 milyon 600 ming mogha, töwen éqinidiki 810 ming modin hazirqi 110 ming mogha chüshüp qalghan, shundaqla yiligha 50 ming modin qurup kétiwatmaqta. Epsuski qurup kétiwatqan toghraqlarning nalisimu xitay hökümitining toymas nepsini toxtitalmidi. Xitay xewerliridin qarighanda xitay shirketliri toghraqtin öy jahazliri, eswablar, qeghez qatarliqlarni yasashni pilanlashtin bashqa yene toghraq ormanliri baghchilirini téximu köpeytip, sayahetchilerning sanini ashurushni pilanlimaqta iken. Démekki, tarim wadisidiki qedimiy toghraqliqlar xitay hökümiti üchün iqtisadiy kirim yaritidighan bayliqqa aylandurulmaqta.

[Eskertish: mezkur obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]