Xitayning “Yéngiche teshwiqat uslubi” Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshuralamdu?

Uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi bashliqliri yighinida partkom sékrétari ma shingrüy sözlewatqan körünüsh. 2025-Yili 7-féwral, ürümchi

“Xitay uchur tori” ning xewiridin melum bolushiche, Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkom teshwiqat bölümi bashliqliri yighini 7-féwral ürümchide échilghan. Yighinda aptonom rayonluq partkom sékrétari ma shingrüy xitay da'irilirining élip barmaqchi bolghan teshwiqat xizmiti heqqide muhim yolyoruq bergen. Uning déyishiche, “Uyghur aptonom rayoni teshebbuskarliq bilen shi jinpingning medeniyet idiyesini asas qilghan halda shinjangning teshwiqat, idiye we medeniyet xizmitidiki yéngi uslubini yaritishi kérek” mish. Ma shingrüy yene “Shinjanggha alaqidar sirtqa qarita teshwiqat körüshini téximu küchlük élip bérish؛ her milletning öz ara singishishige munasiwetlik bolghan ré'al weqeliklerni teshwiq qilidighan ünümlük gewde qurush؛ mesilining yiltizini tépish we tosqunluqlarni yoqitish؛ bolupmu idé'ologiye sahesining bixeterlikige kapaletlik qilish we bu jehettiki jama'et pikrini teshwiqat arqiliq yétekleshke ehmiyet bérish؛ asasiy qatlamning teshwiqat xizmitini ishleydighanlar bolush we yaxshi ishlesh” ni otturigha qoyghan.

Démek, ma shingrüyning yuqiriqi bayanliridin teshwiqat xizmitige munasiwetlik bu yighinning asasliq meqsiti, Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurushning yéngi yollirini tépip chiqish yaki yéngi uslubta irqiy qirghinchiliqni yoshurush teshwiqati élip bérish bolghanliqi ashkara.

Yillardin buyan, kommunist xitayning Uyghurlar heqqidiki saxta teshwiqati nahayiti küchlük bolup keldi. Bolupmu Uyghurlarning heq-hoquq mesiliside xitay téximu keng da'irilik teshwiqatni yolgha qoyup, Uyghur irqiy qirghinchiliqini küchining bariche yoshurup qélishqa tirishti. Ma shingrüy bu qétimqi teshwiqat mes'ulliri yighinidimu, Uyghurlargha munasiwetlik teshwiqat küreshlirige da'ir bir türlük nezeriye we istratégiyelik teleplerni otturigha qoyghan. Undaqta biz teshwiqatning xitayning irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurushta qandaq qollinilghanliqi, xitay bilen tarixtiki natsistlarning teshwiqat uslubida qandaq oxshashliqlarning barliqigha qarap baqayli.

 “Teshwiqat”: xitayning eng muhim enggüshteri

 “Teshwiqat” bolsa kommunist xitay peyda bolghandin béri “Qoralliq küresh” we “Birliksep herikiti” bilen birlikte kommunist xitayning küchiyishidiki “Üch chong enggüshter” dep teriplinip kélin'gen. Kommunist xitay hakimiyet qurghandin kéyinmu, “Teshwiqat” izchil yosunda jama'et pikri peyda qilish arqiliq hakimiyet küchini mustehkemlesh we xelqning idiyesi kontrol qilishtiki muhim qoral süpitide qollinilghan. Bolupmu Uyghur éli, tibet bashqa xitay bolmighan milletlerning zéminlirini bésiwélish we bashqurushta, kommunist xitay teshwiqat arqiliq yerlik xelqlerning milliy idé'ologiyesini tizginlesh, qarshi pikirdikilerni basturush we bu arqiliq mustemlike tertipini qoghdashta teshwiqat qoraligha téximu küchlük tayan'ghan.

Misal körsetsek, xitay kompartiyesi öz siyasiy teshwiqatida Uyghurlarni eng deslepte, “Eksil'inqilabchi”, “Bay-poméshchik”, “Chet elge baghlan'ghan unsur”, “Pantürkist”, “Milletchi”, “Ongchi, solchi, shyujéngjuyi (rwizi'onist) ” dégenlerge oxshash türlük töhmetler bilen qarilap we yoqitip kelgen bolsa, eng axiri Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bérishta, ularni pütün millet gewdisi boyiche “Üch xil küch” nami bilen katégoriyeleshtürgen. Shundaqla bu töhmet astida, Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirini pütünley burmilap we uni zorawanliq, térrorluq bilen baghlashta teshwiqattin küchlük paydilan'ghan.

 Bolupmu u, uchur wasitiliri, ma'arip, medeniyet we bashqa ijtima'iy saheler arqiliq, bu xil burmilima teshwiqatlarni tekrar we rengdar shekilde élip barghan. Buning bilen Uyghurlarning atalmish “Milliy bölgünchilik, térrorluq we radikalliq jinayiti” köptürüp teshwiq qilin'ghan. Netijide, Uyghurlarni bir pütün millet gewdisi boyiche “Jinayetchi” katégoriyesige kirgüzüshte xitay ichide zor ünümge érishilgen we Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq élip bérishta özini heqliq körsitish shara'iti hazirlan'ghan.

Xitayning Uyghurlar heqqidiki teshwiqati yalghuz xitay ichidila élip bérilmastin, belki pütkül dunya miqyasida Uyghurlarning milliy obrazini pütünley weyran qilishni meqset qilip élip bérilghan. Xitay hetta buning üchün nahayiti inchike pilanlarni tüzüsh, uchurlarni kontrol qilish arqiliq Uyghurlarning milliy qarshiliq heriketlirini xelq'arada “Xitaydiki bir uchum sherqiy türkistanchi bölgünchi, térrorchi küchler” ning xitaygha qarshi herikiti süpitide körsetken.

Lékin jaza lagérliri we mejburiy emgek qatarliqlarning ashkarilinishi, xelq'arada yenila bir qisim döletlerning küchlük diqqitini qozghighan. Hetta bu mesile, bügün amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi bilen xitay, rus, ottura sherq qatarliq döletler arisida pütünley ikki qutupluq qarashni shekillendürgen birdinbir mesilige aylan'ghan. Shundaqtimu xitay yenila teshwiqatning küchige tayinip, irqiy qirghinchiliqini kishilerning ésidin pütünley kötürüwetmekchi, buning ornigha “Milletler ittipaq, jem'iyet inaq bolghan shinjang obrazi” ni yaritishqa tirishmaqta.

Mustemlike astidiki Uyghurlarning heqliq qarshiliqi

Uyghur élige kommunist xitay ayagh basqandin buyan xitay nopusining Uyghur élige köplep köchürülüshi we Uyghurlar üstidiki basturushlarning küchiyishi, Uyghur élide xitay bilen Uyghurlar arisida ayighi chiqmas ziddiyet we toqunushlarni otturigha chiqarghan. Uyghurlarning tili, medeniyiti we tarixi xitayning mustemlike siyasetliri astida sistémiliq buzghunchiliqqa uchrighan. Milliy we diniy örp-adet, en'eniliri tarixtin buyanqi eng éghir yoqitishqa duch kelgen. Shundaq bolupla qalmastin, xitayning Uyghur élidiki bayliq menbelirini igilishi, Uyghurlarni normal erkin yashash we heq-hoquqliridin ayrip tashlishigha egiship, Uyghurlarning qarshiliq we naraziliq heriketlirimu izchil dawam qilghan. Eslide bular, Uyghurlarning millet kimliki, diniy étiqadi, medeniyiti we bashqa yashash heqlirini qoghdashni meqset qilghanidi. Lékin bu qarshiliqlar xitaydin ibaret bir hakimiyetning teshwiqati arqiliq, dölet bixeterlikige bolghan tehdit dep obrazlashturuldi. Shundaqla Uyghurlarning barliq qarshiliq heriketlirini döletning teshwiqati arqiliq qarilash, burmilash we obrazini pütünley xunükleshtürüsh élip bérildi. Buning bilen Uyghurlar duch kelgen éghir qismetler xitay ichi we xelq'arada burmilinip, Uyghurlar tarixtin buyanqi eng éghir milliy yoqitilish kirizisigha duchar boldi.

Natsistlar we kommunist xitaylarning teshwiqat uslubidiki oxshashliqlar

Natsistlarning yehudiylargha qarshi teshwiqati eyni yillarda yehudiylarni kemsitish, düshmen süpitide teshwiq qilish, obrazini xunükleshtürüsh arqiliq, ularni radikal bir usulda millet gewdisi boyiche yoqitishni nishan qilip élip bérilghan. Natsistlar ammiwi uchur wasitiliri, kino-filim, ma'arip, sen'et qatarliq türlük sahelerni kontrol qilish arqiliq yehudiylarning “Düshmen obrazi” ni yaritip, ularni jem'iyette yétim qaldurghan. Natsistlarning yehudiylargha qarshi teshwiqatigha 1933-yili marttin bashlap yöséf gobélis (Joseph Goebbels) mes'ul bolghan bolup, u eyni chaghda natsistlarning teshwiqat tarixidiki talant igisi dep teriplen'gen. Yehudiylarning obrazini pütünley xunükleshtürüsh we natsistlarning obrazini kötürüsh teshwiqatlirining hemmisi del Yoséf gobbélis rehberlikidiki teshwiqat orgini Ishlep tarqatqan. Mana mushundaq hakimiyet küchige tayan'ghan teshwiqat aqiwette natsistlarning yehudiylargha irqiy qirghinchiliq élip bérishigha qolay shara'it hazirlighan.

Xitayning Uyghurlar üstidiki teshwiqat uslubimu natsistlarning teshwiqat uslubi bilen asasen oxshash. Yeni xitay aldi bilen “Térrorchilar” din ibaret bir saxta düshmenni otturigha chiqirip, bu saxta düshmenni Uyghurlar bilen chemberchas baghlighan. Andin Uyghurlarning diniy étiqadi we örp-adetlirini xelq'ara térrorizm bilen qarilighan. Arqidin “Térrorluqni yoqitish” namida Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bérish üchün mukemmel bir shara'it hazirlighan.

Derweqe, meyli natsistlar bolsun yaki kommunist xitaylar bolsun, teshwiqatni kontrol qilish arqiliq, zulumgha uchrighan bir milletning awazini boghush we ularning yolluq qarshiliq heriketlirini bu dunyada mewjut bolushqa layiq bolmighan “Xeterlik düshmen” bilen baghlighan. Gerche xitay bilen natsistlarning idé'ologiyeside mu'eyyen perqler bolsimu, lékin teshwiqatni qoral qilishtiki oxshashliqini bu perq seweblik inkar qilalmaymiz. Natsistlar xelqning héssiyati we idé'ologiyesini kontrol qilish arqiliq, yehudiylargha irqiy qirghinchiliq qilishni qanunluq we heqliq körsetmekchi bolghan. Xitaylar bolsa “Térrorluqqa qarshi turush” we “Muqimliqni saqlash” ni bahane qilip, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishtin ibaret bu jinayetni qanunlashturghan.

Bir dewrning axirlishishi we tarixning agahlandurushi

Tarix bizge shuni ispatlap berdiki, bir partiyelik tüzümidiki herqandaq hakimiyet, meyli u qanchilik küchlük bolushidin qet'iynezer, uning xelq üstide ötküzgen jinayetliri haman ashkarilinip kelgen. Xuddi natsistlarning teshwiqati ularning yehudiylar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurup qalalmighandek, kommunist xitayning teshwiqatlirimu aqiwette Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurup qalalmaydighanliqi bir heqiqet. Chünki uchurning tereqqiyatigha egiship, pütkül yer shari miqyasida Uyghur mesilisige köngül bölüsh we diqqet téximu küchiyidu. Bu halet aqiwette xitayning yalghanchiliq yollirini taraytip, heqiqetning ashkara bolushigha seweb bolidu. Kommunist xitayning teshwiqati belkim bir bölük kishilerning méngisini yuyalishi mumkin hem shundaq qilalighanidi. Emma uning küchi tarixning obyéktip qanuniyitini özgertishke esla yetmeydu. Xuddi natsistlarning öz jinayiti üchün éghir bedel töliginige oxshash, kommunist xitaymu tarixning soriqigha duch kélidu.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]