Shimaliy koréyege oxshap qéliwatqan xitaydiki ganggirash we chüshkünlük

Xitay re'isi shi jinping we bashqa rehberliri xitay kompartiyesining muzéyini ziyaret qilghanda kompartiyesige qesem qildi. 2021-Yili 18-iyun, béyjing.

Xitay heqiqeten dunyani ikki qutupqa bölüwetküdek qudretke ige döletmu?

Yéqinda “Nyu-yorkluqlar” zhurnilida élan qilin'ghan “Dawalghush dewridiki xitay” namliq maqalide yuqiriqi so'algha jawab bolalaydighan tepsiliy uchurlar we mulahiziler bérilgen.

Bu maqalining aptori iwan osnos (Evan Osnos) , 2005-yildin 2013-yillarghiche xitayda muxbir bolup ishligen yazghuchi bolup, xitaydiki kechmishliri we közitishlirige asasen xitayning nurghun ichki mesililiri we yoshurun apetlirige nezer aghdurghan, ulargha toghra diyagnoz qoyghan. Xitayning ichki qismidiki ziddiyetlerni kommunist xitayning özgermes mahiyitige, maw zédungning yolini tutqan shi jinpingning ‛büyük xitay döliti qurush chüshi‚ ge baghlap chüshendürgen bolup, “Bu yüzlinishler xitaygha xitay iqtisadining chöküshidinmu éghir balayi apet élip kélidu” dep körsetken؛ shi jinping hökümranliqidiki xitaygha baha bérip, “Mustebitlik bilen bayliq birleshse néme bolidu? bügünki xitay bolidu. Hazirqi shi jinping ‛puldar maw zédung‚ ghila oxshaydu, yene bir jehettin, bügünki xitay tereqqiy qilghan ‛shimaliy koréye‚ ge oxshaydu” dégen nuqtini ilgiri sürgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang bu maqalidiki bayanlargha asasen, kommunist xitay hakimiyitining tarixiy özgirishini tehlil qilip mundaq dédi: “20-Esirning 70-yillirining axirida, xitay xelqi kommunist hakimiyetni burunqi yolini özgertishke we aktip tedbir qollinishqa mejburlighanda xitay güllendi. Déng shiyawping kallisini ishlitip, xitay kompartiyesini maw zédung dewridiki kontrolluqtin boshatti, buninggha egiship xitay xelqining aktipliqi yüksilip, döletni tereqqiy qildurdi. Emdilikte shi jinping hoquqning béshigha chiqip, xitay jem'iyitini dunyadin ayriwetti؛ barliq hoquqni özining we dölet organlirining qoligha merkezleshtürüp, qaytidin hemmini kontrol qilishqa bashlidi. Mana bular nechche on yil aldigha mangghan xitayni keynige chékindürüwetti” .

 Aptor bu maqaliside, shi jinping dewridiki xitayda ijtima'iy mesililerning köpeygenlikini, iqtisadining chöküshke bashlighanliqini, xitay puqralirida téngirqash we chüshkünlükning bash kötürgenlikini misalgha alghan. Uningdin bashqa, xitay emeldarlirining pat-pat yoqap kétishi, xitay yashlirining “Ishlimey yétiwélish” tek passip pozitsiye bilen jem'iyetke bolghan naraziliqini ipadilishi, xitay karxanichilirining xitaydin qéchishta beslishishi qatarliq bir qatar hadisilerni tilgha élip, “Bularmu xitayning unche muqim, küchlük dölet emeslikini, yéngi kirizis we balayi apetke hamilidar ikenlikini körsitidu” dégen.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi xitay jem'iyitide heqiqeten zawalliqqa yüzlinish alametliri körülüwatqanliqini körsitip ötti.

Maqalide éytilishiche, kommunist xitay 1978-yil islahat élip bérip, bazar igilikini yolgha qoyghandin kéyin, xitay iqtisadining kölimi her 10 yilda bir hessidin köp ashqan. Ul eslihe qurulushi nahayiti téz bolghan. Xitayning 3 yilda ishletken sémonti amérika 20-esirde ishletken sémonttidinmu köp bolghan؛ nahayiti köp ayrodurum, tömür yol, zawut we égiz binalar sélin'ghan, guyjudek namrat bir ölkige 11 ayrodurum sélin'ghan.

Kölem jehettin alghanda, xitay hazir dunyada ikkinchi chong iqtisadiy gewde, 120 dölet bilen soda alaqisi bar, dunyadiki küntaxta bataréyesining 80 pirsentni xitay teminleydu, xitayda yene dunya boyiche eng chong tok aptomobili yasash zawuti bar. Emma xitay iqtisadining chékinishi xitay puqralirini qiynashqa bashlighan. Turmushini yaxshilash koyida tépirlawatqan xitay puqralirining eng chong ghémi öy sétiwélish bolup, yillardin béri tapqan puligha yéngi öy élip bankining qerzige boghulghanlar, shundaqla xeqtin pul élip öy séliwatqan öy-mülük sodigerliri éghir kirizisqa duch kelgen. Xitayning ‛kowidni nölge chüshürüsh‚ siyasitimu xitay iqtisadigha zerbe bergen bolup, dölet xezinisi quruqdilip, hökümet xizmetchiliri we oqutquchilar waqtida ma'ash alalmaydighan ehwal peyda bolghan.

Xitay iqtisadi ötken yil aran 3 pirsent ashqan bolup, hökümetning közligen nishanidin köp töwen bolghan؛ éksport töwenligen, qerz éship ketken, xitay iqtisadining yüksilishige ümidwar qaraydighan iqtisadshunaslarmu ümidsizlen'gen. Ularning qarishiche, shi jinping höküm sürgen muddetche bu halet uzun dawamlishidiken.

Xitayning her bir tarixiy dewride, shi jinpingdek mustebitler höküm sürgen, nurghun balayi apetlerni peyda qilghan. Gordon chang ependi bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Maw zédung we bashqa xitay padishahliri ming yillardin béri oxshash zulumlarni sélip, nurghun apetlerge sewebchi boldi. Kishiler maw zédungni binormal déyishidu. Maw zédungning kommunist xitay qurulghandin kéyin élip barghan erkinlik we güllinish siyasiti qarimaqqa kommunist xitaygha zadila mas kelmigen bir dewrdek körünidu. Shi jinping xitayni qiynawatidu, u xitayning ümidwar bir jem'iyitini ghezep we chüshkünlük jem'iyitige aylandurup qoydi. Ümidsizlik pütkül xitayni qaplidi؛ shi jinpingning xata rehberliki dawamlashqan muddetche, xitay puqralirigha kün yoq. Xitay halaketke yüzlenmekte” .

Aptor maqaliside mundaq dep yazidu: “Xitayning nöwettiki kirizisi iqtisadtin halqip ketti؛ ding shyawping we uning sepdashliri xitayni ‛islahat we tereqqiyat dewri‚ ge bashlap 40 yildin kéyin, uning warisliri xitayning siyaset we medeniyet yönilishini özgertiwetti. Ding shiyawpingning ‛aq müshük qara müshük, chashqan tutqan yaxshi müshük‚ dégen nezeriyesi shi jinping dewrige kelgende ‛müshük chashqan tutamdu-tutmamdu, muhim emes. Müshük qizil bolsila boldi‚ dégen pirinsipqa aylandi. Yeni, bir ewlad xitaylarning kallisida ‛emeliy menpe'etni nezeriyening üstige qoyush‚ dek yaxshi usulni tapqan partiyening yoli özgirip ketti” .

Ilshat hesen ependining qarishiche, shi jinpingning kommunist xitayni maw zédung dewrige qayturushi bu partiye, bu hakimiyetning muqerrer tallishi. Kommunist xitay ya islahat qilip özgiridu, ya hakimmutleq siyasitide ching turup özini halak qilidu.

Maqalide éytilishiche, shi jinping hökümiti xitayda 80-we 90-yillarda shekillen'gen nispiy pikir erkinliki we idiyesi ilghar xitay ziyaliylirining meniwi qarargahi, öz'ara pikir almashturush soruni bolghan kitabxanilarni taqiwetken yaki ularni dölet igilikidiki kutupxanilargha ötküzüwetken. Mesilen, 1997-yil shangxeyde échilghan jiféng kitabxanisi 2017-yil taqalghan. Shuningdin kéyin, héchkim bundaq kitabxanilarni échishqa jür'et qilalmighan.

Aptor bu maqaliside mundaq dep yazidu: “Xitayning ‛gherbtiki shimaliy koréye‚ dégen nami chet ellerde tarqilip yürmekte. Xitaydiki tekshürüsh-nazaret qilish organliri (yaki wasitiliri) shi jinpingning namini hoshyarliq bilen qoghdimaqta؛ ötken yil xitaydiki bir ijtima'iy alaqe torida ashkarilan'ghan uchurgha qarighanda, bu tor békiti shi jinpi'inggha alaqidar bolghan ‛axirqi padishah, iskender, éyiqchaq‚ dégendek 564 leqemni chekligen” .

Ilshat hesen ependining qarishiche, kommunist xitay tégi tektidin alghanda démokratiye, erkinliktin ölgüdek qorqidu. Shi jinping bolsun, maw zédung bolsun, hemmisi mutleq nopuzgha choqunidu. Mustebitlerni ulughlaydighan bundaq hakimiyetning ömri uzun'gha barmaydu.