Xitayning “Tilla tökülidighan derex” ige aylan'ghan Uyghur yangaqliri

Xitay hökümet taratqulirining ilgiri sürüshiche, Uyghur éli nöwette xitaydiki ikkinchi chong yangaqchiliq bazisigha aylan'ghan. Xelq'araliq méwe we köktat uchurliri tori bolghan “FreshPlaza” ning 7-marttiki bir xewiride déyilishiche, 2024-yili Uyghur élining méwe éksporti aldinqi yilining oxshash mezgildikidin ikki hesse ashqan bolup, buning ichide yangaq éksport miqdari eng yuqiri rékort yaratqan iken.

Uyghur rayonidiki yangaqliqlar asasliqi tarim oymanliqining gherbiy-jenubiy qismidiki Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan bostanliqlargha tarqalghan bolup, qeshqerdin xoten'giche bolghan liniyediki nechche onlighan nahiye we yüzligen yéza-kentler eng süpetlik yangaq chiqidighan rayonlar hésablinidu. Bolupmu yerken, qaghiliq we xotenni merkez qilghan jaylarda posti népiz, méghizi qélin we temlik, süpiti yuqiri bolghan qeghez yangaqliri bilen meshhurdur. Shungimu yangaqchiliq bu jaylardiki Uyghur déhqanlirining esirlerdin buyan dawamlashturup kelgen eng muhim baghwenchilik igilikining biri bolup kelgen.

Halbuki, kéyinki yillargha kelgende Uyghur diyarining yangaqliri xitay miqyasida keng kölemde istémal qilinishqa, bazardiki nerxi yilséri örleshke bashlighan. Buning netijiside xitay hökümiti yéqindin buyan Uyghur élining yangaqchiliqini téximu kölemleshtürüp, yangaq mehsulatlirini xelq'ara bazarlargha ékisport qilishqa bashlighan. Undaqta, yerlik Uyghur déhqanliri xitay ichi we xelq'aragha yüzlendürülgen Uyghur élidiki yangaqchiliqning iqtisadiy qimmiti we emeliy paydisidin menpe'etlendimu-yoq? buning Uyghurlar bilen qanchilik emeliy baghlinishi bar? shunche téz sür'ette kölemleshtürülgen we Uyghur diyarining méwe-chéwe ékisportidiki eng yuqiri rékortni yaratqan yangaq mehsulatining Uyghur mejburiy emgiki bilen munasiwiti zadi qanchilik?

Bu so'allargha jawab bérish üchün mesilining esli mahiyitige qarap baqayli!

Biz Uyghur élidiki yangaqchiliq we yangaq mehsulatliri élip kelgen iqtisadiy qimmetning yerlik Uyghurlargha héchqanche menpe'et bermigenliki, belki buning paydisini xitay méwe-chéwe ékisport shirketlirining körüwatqanliqini xitay hökümet taratquliri tarqatqan xewer we uchurlardin éniq körüwalalaymiz. Biz buning üchün Uyghur aptonom rayonluq tereqqiyat-pilan komitétining 2019-yili 10-maydiki bir xewirige nezer aghdursaqla, buning ich yüzini éniq hés qilalaymiz. Chünki bu xewer bizge mesilining mahiyitini sherhiyilep béridu. Xewerning témisi “Shinjang méwichilik guruhi déhqanchiliq kespiy kopiratipining yardimide namratliqni yengdi” déyilgen. Xewerde del atalmish “Shinjang méwichilik guruhi” ning xoten nahiyesi baghche kentining yangaqchiliq kespini qandaq tereqqiy qildurghanliqi bayan qilin'ghan. Yeni mezkur shirket baghche nahiyesidiki 44 déhqanchiliq kespiy kopératipi arqiliq 15 ming Uyghur a'ilisining 58 ming mo térilghu yérini tartiwalghan. Tartiwélin'ghan yerlerde yangaqchiliqni kölemleshtürüp térish bazilirini tesis qilip, yene shu yerliri tartiwélin'ghan déhqanlarni yangaqchiliq bazilirining erzan emgek küchi yaki qul ishchisi qilip ishletken.

Xitayning Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirini tartiwélishi yéqinqi mezgillerdila körülgen hadise bolmastin, belki uzun yillardin buyan izchil dawam qiliwatqan mesilidur. Bolupmu xitay atalmish “Namratliqni yiltizidin yoqitish” ni bahane qilip, Uyghur élini xitayning 19 ölke we shehirige bölüp bergendin kéyin, Uyghur déhqanlirini yersizleshtürüsh siyasiti téximu radikal shekilde dawam qildi. Bu netijiside bügünki künde nurghunlighan Uyghur déhqanliri yersiz, tupraqsiz yallanma emgekchilerge aylanduruldi. Xitayning atalmish “Shinjanggha yardem” teshwiqatlirida, Uyghur déhqanliri déhqanchiliq téxnikisini yaxshi bilmigenliki üchün xitay déhqanliridek béyip kételmigenliki ilgiri sürülgen bolsa؛ “Shinjanggha yardem üchün kelgen” xitaylar bolsa xuddi yerlik Uyghurlarni namratliqtin qutuldurghan shapa'etchilerdek qilip körsitildi. Wehalenki, mustemlikichilerning tarixtin buyan öz jinayi qilmishlirini perdazlap körsitish yaki heqliqleshtürüsh üchün, mushu xildiki shéker yalitilghan teshwiqatlarni qilip kelgenliki héchkimge sir emes, elwette! shundaq bolushigha qarimay, xitay teshwiqatliri döletning küchi we siyasetning qollishi bilen élip bérilidighan bolghachqa, meyli xitay ichide bolsun yaki xelq'arada bolsun, Uyghurlarning béshigha kéliwatqan bu külpetlerning su yüzige chiqishi intayin qiyin bolmaqta.

Emeliyette, xitayning atalmish “Shinjanggha yardem pilani” ning esli meqsitining yerlik Uyghur déhqanlirini namratliqtin qutuldurush bolmighanliqi besh qoldek éniq bir heqiqet. Shunisi éniqki, Uyghur déhqanliri özlirining eqil-parasiti we japaliq emgiki arqiliq, teklimakandek susiz chöl-jeziride kimxabtek güzel bostanliqlarni berpa qilghan we hayatliq makani yaratqan méhnetkesh bir xelqtur. Enqere uniwérsitétining gérman tili we edebiyati oqutquchisi, doktor m. Shükrü aqqaya özining “Uyghurlar we Uyghur medeniyiti” namliq maqaliside, Uyghurlarda térim we déhqanchiliq igilikining nahayiti tereqqiy qilghanliqini, bolupmu alahide sughurush sistémisining Uyghur baghwenchiliki we tériqchiliqining tereqqiy qilishida muhim rol oynighanliqini tilgha alghan. U yene arxé'ologiyelik qidirip tekshürüshlerde zapas turpan we tarim oymanliqidin ashliq, üzüm sherbiti sodisi qatarliqlargha a'it nurghunlighan höjjetlerning tépilghanliqini buning delili süpitide körsitip ötken.

Uyghurlar arisida “Béghi yoqning jéni yoq” dégen temsilning bolushimu, Uyghurlarning turmush we ishlepchiqirish adetliride kökertishke alahide ehmiyet bérip kelgen bir xelq ikenlikining delilidur. Uyghurlar özi olturaqlashqan jaylarda gül-giyah we türlük méwilik köchetlerni tikip, bagh-waran berpa qilip adetlen'gen. Shu sewebtin Uyghurlar olturaqlashqan herqandaq bir yéza-kent yaki mehelliler bük-baraqsan baghlar bilen oralghan bolidu. Yighip éytqanda, bostanliq we bostanliqlarda yaritilghan baghwenchilik en'enisi Uyghurlarning medeniyet alahidilikini xaraktérleydighan muhim belgilerning biri hésablinidu.

Uyghurlarning turmush aditide déhqanchiliqtin qalsila baghwenchilik ikkinchi orunda turidighan muhim igilik sheklidur. Shunga teklimakanni bostanliqqa aylandurup yashap kelgen Uyghurlar, öz tupraqlirini yene meshhur méwe-chéwe makanighimu aylandurghan.

Uyghur déhqanlirining namratliq patqiqigha pétishini keltürüp chiqarghan tüp amilning, xitay mustemlikisi we uning Uyghur rayonidiki qorghani hésablan'ghan bingtu'en ikenlikini xitayning bir qisim höjjet-yazmilirimu ashkarilap körsetken. Bu wejidin xitay 1975-yili atalmish “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni tarqitiwétishke mejbur bolghanidi. Emma aridin bir qanche yil ötmeyla, xitay merkiziy hökümiti bingtu'enni eslige keltürmise, Uyghur élidin ayrilip qélish xewpige duch kélidighanliqini chongqur hés qilghan. Shuning bilen 1980-yillarning bashlirigha kelgende xitay merkiziy hökümiti wang jénning küchlük tewsiyesi bilen Uyghur rayonida bingtu'enni qaytidin eslige keltürdi. Bu, “Medeniyet inqilabi” axirlashqandin kéyinki xitayning “Islahat” we “Ishikni échiwétish” siyasitining kichikkine sayiside emdila bir az erkin nepes éliwélish pursitige érishken Uyghurlarni qaytidin bésim we namratliq krizisigha yüzlendürdi. Asasiy éqimdin chetleshtürüsh we namratliqta qoyush siyasiti aqiwette bügünki irqiy qirghinchiliqning asasini hazirlidi. Uyghurlarning pütkül millet gewdisi bilen xitayning irqiy qirghinchiliqigha uchrishi bilen teng, Uyghurlarning déhqanchiliq we baghwenchilik sahesimu tebi'iy halda xitay mustemlikichilirining monopolluqigha ötti. Uyghur déhqanliri bolsa térilghu yerliri tartiwélinip, yézilardiki éshincha emgek küchige we yallanma ishchilargha aylanduruldi.

Démek, biz yuqirida tilgha alghan “Shinjang méwichilik guruhi” peqet xoten nahiyesining baghche yézisidiki 15 ming Uyghur déhqan a'ilisining yérinila tartiwalghan bolmastin, belki yangaqchiliq kespini Uyghur élida kölemleshtürüsh üchün, Aqsu wilayiti, qeshqer wilayiti, xoten wilayitidiki nurghunlighan yéza, bazarlarda yangaq tériqchiliq bazilirini tesis qilghan. Bundaq bazilarning tesis qilinishimu tebi'iy halda shu yerlerdiki Uyghur déhqanlirining yerlirini tartiwélish bilen royapqa chiqqan. Échinarliqi shuki, bu bazilarda Uyghur yallanma déhqanlirining qulluq emgiki bilen mol-hosul bergen we xitay shirketliri teripidin “Shinjangning alahide yerlik mehsulati” dégen marka chaplan'ghan Uyghur yangaqliri, Uyghur déhqanlirini mejburiy emgek bilen azablaydighan, emma xitay mustemlikichilerning yanchuqini tomlaydighan “Tilla tökülidighan derex” bolup qalghan.

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu.