Xitayning “Shinjang - yéngi zémin” chüshenchisige bolghan naraziliqining menbesi néme?

Manju istélasi dewridiki sherqiy türkistan xeritisining bir qismi. (1736-1795)

Bizge melumki, Uyghurlar hergizmu özlirige mejburiy téngilghan “Shinjang” dégen namni xalimaydu, eksiche lenetlik isim dep qaraydu. Chünki bu isim Uyghurlargha wetenning munqerzlik tarixini eslitidighan haqaretlik qismettin dérek béridu. Bu yerde diqqet qozghaydighan mesile shuki, yéqinqi yillardin buyan xitay ziyaliyliri “Shinjang” sözige bérilgen “Yéngi chégra rayon” yaki “Yéngi térritoriye” dégendek tebirlerni inkar qilip kelmekte.

Xitay ziyaliyliri “Shinjang” dégen sözge “Yéngi chégra rayon” (新疆) dep tebir bérishning xata hem yüzeki chüshenche ikenlikini, eslide bu sözning “Qayturuwélin'ghan kona chégra rayon” (故土新归) menisini bildüridighanliqini ilgiri sürmekte. Hetta bir qisim xitay ziyaliyliri “Shinjang” namining ornigha tarixiy menbelerdiki “Gherbiy yurt” menisini bildüridighan “Shi yü” (西域) dégen namni qollinishni teshebbus qilip kelmekte.

Xitaylar néme üchün “Yéngi zémin” yaki “Yéngi chégra rayon” dégen sözlerdin bunche rahetsiz bolidu? hemmige ayan bolghinidek, xitay ezeldin özining Uyghur élidiki mustemlikichilik we tajawuzchiliq tarixini yoshurup kelgen. “Shinjang” dégen yer nami xitaylargha nisbeten ularning zorawanliq mahiyitini ashkarilap qoyghandek tuyulidu. Shunga xitay hökümiti bir yaqtin Uyghur élining haman bir küni aliqinidin chiqip kétishidin ensirise, yene bir yaqtin türlük saxta pakitlarni otturigha chiqirip, Uyghur élini “Xitayning ayrilmas bir qismi” qilip körsitishke tiriship keldi.

2021-Yil, 17-yanwar “Xitay axbarat tori” da liyu shenshen isimlik xitay aptorning “Shinjang yéngi térritoriyemu? bu bir tarixiy xataliq” serlewhilik maqalisi élan qilin'ghan. Xitay ijtima'iy penler akadémiyesining ching tarixi tetqiqatchisi mezkur maqaliside, “Shinjang” sözini “Yéngi zémin” yaki “Yéngi térritoriye” dep izahlashning xata chüshenche ikenlikini ispatlimaqchi bolghan we bu heqte tehlil yürgüzgen.

Liyu shenshen maqaliside “Shinjang” dégen isim Uyghur éli bilen xitay dölitining tarixiy munasiwiti we baghlinishlirini inkar qilidu dep qaraydu. U, “Shinjang” namining kélip chiqishini mundaq bayan qilidu: 1759-yili manju xanliqi hökümrani chiyen longning jungghariyeni tinchitip, “Xojilar topilingi” ni basturghandin kéyin tengri téghining jenubi-shimalidiki rayonlarni “Shinjang” dep atighan, 1884-yili resmiy halda “Shinjang ölkisi” qilip teyinlen'gen iken. Xitay aptor bu pursette, chiyen longni öz “Ghelibisi” ni köz-köz qilish we yéngidin hökümranliq tertipini yolgha qoyush üchün “Shinjang” dégen isimni qollan'ghan dep qaraydu. Bashqa xitay teshwiqat wasitiliridimu, “Shinjang” dégen namning kélip chiqish sewebini, chiyen longning shöhretpereslikidin ayrip qarashqa bolmaydu dep körsetken.

Liyu shenshen manju impératorluqining deslepki yillirida, yéngidin ishghal qilin'ghan jaylarning yeni hazirqi yünnen, guyju, sichüen, chingxey, gensu we Uyghur élini öz ichige alghan zéminlarning hemmisi “Shinjang” dep atalghanliqini tekitleydu. 1884-Yiligha kelgende Uyghur élidin bashqa rayonlar memuri ölkige aylandurulghanliqi üchün “Shinjang” dégen bu nam sherqiy türkistan'gha “Miras” qalghan imish.

Liyu shenshen chiyen longning 1762-yili ili jiyangjün mehkimisini qurup eskiriy we memuriy bashqurush bir gewdige aylan'ghan tüzümni yürgüzgenlikini, bu hal shinjangda ottura tüzlenglik medeniyiti we tüzümining yiltiz tartqanliqini körsitidighanliqini, shunga atalmish “Shinjang - yéngi zémin” dégen uqumni xata dep qaraydighanliqini bildüridu.

Xitaylar özlirining naraziliqini qozghighan asasliq mesile - amérikaliq tarixchi we xitayshunas jeymis milwardning (James Millward) “Manju mustemlikisi” uqumini ilgiri sürüshi dep körsitidu. Liyu shenshen qatarliq bir qisim xitay ziyaliyliri jeymis milwardning 1998-yili neshr qilin'ghan kitabini tilgha élip turup, gherbning ilmiy uqumlirini xitay tarixigha élip kirmesliki kéreklikini, bundaq qilghanda tarixiy ré'alliqni chiqish qilghili bolmaydu dep naraziliqini bildüridu.

Undaqta tetqiqatchi jeymis milwardning xitaylarning zitigha tekken “Manju mustemlikisi” heqqidiki sherhliri zadi néme mezmunlarni öz ichige alghan? shundaqla bu uqum Uyghur élining xitaylar teripidin bésiwélin'ghan zémin ikenlikini ispatlashta qandaq ehmiyetke ige?

Jeymis milward 1998-yili neshr qilin'ghan “Qowuqning sirtida: ching impériyesining ottura asiyadiki iqtisadiy, étnik we impériye ehwali, 1864-1759” (Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864) namliq kitabida, manju arxipliridin érishken matériyallargha asasen, Uyghur élining ishghal qilinishigha a'it yéngi pakitlarni inchikilik bilen közetken we oqurmenlerni yéngi melumatlar bilen teminligen. Jeymis milward mezkur tetqiqatida, manju xanliqi hökümranliqidiki ching sulalisining xitay sulalisi emes, belki manju hökümranliqidiki ichki asiya impériyesi idi dégen qarashni yorutup béridu.

U tarixiy höjjetler arqiliq ching sulalisi hakimiyiti dewridiki iqtisad we maliye sistémisi heqqide mulahize yürgüzüp, eyni waqitta sherqiy türkistan yéngidin ishghal qilin'ghan mezgillerde musteqil igilik sistémisi hoquqi we étnik siyaset hoquqi bérilgenlikini ilgiri süridu. Aptor yene u dewrdiki baj sistémisini analiz qilip, xitay merkezlik bashqurushning yéterlik kölemde emes ikenlikini körsitidu. Ili, tarbaghatay rayonliri bolsun yaki altesheher dep atalghan jenubtiki rayonlar bolsun, xitay sulaliliri boyiche dawamliship kelgen yer béji, soda béji qatarliqni öz ichige alghan türlük baj tüzümlirige oxshimaydighan sistémisining qollinilghanliqini emeliy misallar arqiliq ispatlap bergen.

Hökümetning sherqiy türkistan rayonining öz-özini qamdash erkinlikini kapaletke ige qilish üchün, yéngidin xitay mehsulatliri baziri échishning ornigha ilgiri rayonda mewjut bolghan qashtéshi we altun sodisi qatarliqlarni dawamlashturghanliqi melum. Elwette ching hökümiti sherqiy türkistanni istila qilghandin kéyin qimmetlik yer asti bayliqliridin köp menpe'et alghanidi. Hökümetning manju we xitay emeldarlirini türlük pul-mu'amile yollirini tépip chiqishqa righbetlendürgenliki heqqidiki melumatlar kitabning 3-babida tepsiliy chüshendürülgen. Mesilen, bularning ichide eskiriy küchler teripidin bashqurulidighan qerz pul görüxanisi, öy-mülük ijare sodisi shirketliri, chay we yipek sodisini asas qilghan hökümet dukanliri we shirketlirini échish qatarliq iqtisadiy tedbirlerni qollan'ghanliqi melum. Aptor jeymis milward bu pakitlarni otturigha qoyush arqiliq, ching impériyesining xitay endizisige warisliq qilmastin belki, ichki asiyada özige xas siyasetni yolgha qoyghanliqi köz qarishini yaqlaydu.

Yene bir tereptin jeymis milward chiyen long hökümranliqining köp milletlik impériye idé'ologiyesi siyasitining delili süpitide öz dewridiki yarliqlarning köp xil tilda tarqitilishi we 18-esirlerde tamamlan'ghan “Manjuje, mongghulche, tibetche, Uyghurche we xitayche besh tilliq lughet” ning tüzülüshi qatarliq ehwallarni tilgha élip, milletler barawerlikini melum nisbette ishqa ashurghanliqini körsitidu.

Xitay ziyaliyliri jeymis milward, pétér perdu qatarliq bir qisim tetqiqatchilarning ching sulalisi heqqidiki köz qarashlirini “Yéngi ching nezeriyesi” ni qollaydu dep qaraydu. Xitay menbeliride körsitilishiche, “Yéngi ching nezeriyesi” 1990-yillardin bashlap amérikaliq bir qisim tetqiqatchilar teripidin otturigha qoyulghan köz qarashlarni asas qilghan nezeriye éqimi bolup, “Xitay merkezlik” qarishigha qarshi turidu؛ ching impériyesini ichki asiyadiki kéngeymichi impériye, xitay peqet shuning ichidiki bir qismi؛ “Junggoluqlar” dégende peqetla xitaylarni körsitidu؛ “Yéngi ching nezeriyesi” ni qollighuchilar adette manjular bilen xitaylarni öz'ara zitlashturup qoyidu dep qaraydu.

Jeymis milwardning manju istélasi dewride xitay köchmenlirining qandaq qilip sherqiy türkistan'gha menggülük yerlishishning achquchini qoligha alghanliqi heqqidiki körsetken pakitliri, bizge xitayning sherqiy türkistanni bésiwélish üchün türlük taktikilarni qollan'ghanliqini chüshendürüp béridu. Buning misali süpitide, 1759-yilidin kéyin xitay sodigerlirining tijaret bahanisi bilen sherqiy türkistan'gha kélip jaylishish sür'iti tézleshkenliki, hetta deslepki yillarda xitay sodigerlirining herqaysi sheher-nahiyelerde musulmanlardin yiraq ayrim bir rayonda yashighanliqini bayan qilidu. Jeymis milward ching hökümitining xitay sodigerlirining istratégiyelik import sodilirigha righbet bérishi, kéyinche xitay köchmenlirining yerlikler ichige singip kirip kirishige yol échip bergen dep qaraydu. Bir misalda 1778-yil 1136 neper xitay sodigerning hökümet yardimi bilen jimisar, manas etrapidiki jaylargha yerleshkenliki we bikarliq yerlerge ige bolghanliqigha a'it tepsilatlar bayan qilin'ghan.

Jeymis milwardning yuqirida tilgha élin'ghan kitabi xitay ziyaliylirining “Shinjang - yéngi zémin” uqumigha bolghan naraziliqining menbesi bolup, manju istélasi dewride siyasiy, iqtisad we medeniyet jehette téxi xitay merkezlik bashqurush sistémisining omumlashmighanliqini, “Shinjang” zéminining xitaylar üchün heqiqeten “Yéngi zémin” ikenlikini eks ettürüp béridu.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu]