Хитайниң йеңисардики ялған кирпик ясаш базиси вә уйғур қул әмгики

Амистердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.04.25
yengisar-saghan-yalghan-chach-zawut-mejburiy-emgek Қәшқәр вилайити йеңисар наһийәси саған базири кичик карханилар санаәт бағчисидики ялған чач ясаш завутида ишләватқан ишчилар. 2022-Йили 13-март, қәшқәр
ts.cn

Дуня тарихида гәрчә көп қетим ирқий қирғинчилиқлар йүз бәргән болсиму, әмма иккинчи дуня уруши мәзгилидики йәһудийлар чоң қирғинчилиқидин кейин дөләт һакимийити тәрипидин мәлум бир милләтни йоқитишни нишан қилған ирқий қирғинчилиқ пәқәтла уйғур ирқий қирғинчилиқидур. Әпсуслинарлиқи шуки, уйғур ирқий қирғинчилиқи дуняға ашкариланғиниға 6-7 йиллар болуп қалған болсиму, лекин бу ирқий қирғинчилиқ һелиһәм тохтитилғини йоқ, бәлки америкадин башқа бир дөләтниң һөкүмити тәрипидин толуқ етирап қилишқа еришкини йоқ. Бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) кишилик һоқуқ комиссарлиқиниң 2022-йили 8-айниң ахири кечиктүрүлүп елан қилинған “шинҗаңдики кишилик һоқуқни баһалаш доклати”  намлиқ мәхсус доклатида, хитайниң райондики қилмишлирини “инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкин” дегән күчсиз ибарә билән оттуриға қойған иди.  Шундақ болушиға қаримай, б д т ниң бу доклати елан қилинғандин кейин та бүгүнгичә мәзкур тәшкилат хитайға һечқандақ бесим ишлитип бақмиди. Хитайниң өз җинайәтлирини йошуруш үчүн елип бериватқан ғайәт зор көләмлик ташқи тәшвиқатлири давамида уйғур ирқий қирғинчилиқиниң һәқиқий ич йүзи пәрдазлинип яки ғувалаштурулуп, хәлқарада түрлүк гуман вә муназириләргә сәвәб болмақта. Бундақ бир әһвалда, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини хәлқарадин йошуруш тактикилири үстидә инчикә издиниш нөвәттики муһим хизмәтләрниң биридур.

Уйғурларниң өткән нәччә он йиллардин буян хитай тәрипидин мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқи бир һәқиқәт болсиму, әмма хитай бу мәсилини әпчиллик билән түрлүк сиясий намлар астиға йошуруп, өзини һәқлиқ көрситишкә тиришип кәлмәктә. “ишқа орунлаштуруш арқилиқ намратлиқтин қутулдуруш” шоари дәл хитайниң мушу хилдики сиясий оюнлириниң биридур. “тәңритағ тори” ниң бу йил 18- апрелда елан қилған “Шинҗаңдики йеза - кәнт завутлириниң баһардики риқабити” намлиқ хәвәрдә, хитай мухбирлириниң йеңисар наһийәсиниң саған базири юқири тағваз кәнтидики чеңлаң илмә-тоқулма чәклик ширкити ялған кирпик ишләпчиқириш сехини зиярәт қилиш җәряни йезилған. Мәзкур хәвәрдә бу ширкәтниң ишләпчиқириш сехида 80 нәпәр аял ишчиниң ишләйдиғанлиқи, уларниң күнлүки 500 йүрүштин 800 йүрүшкичә ялған кирпик ясайдиғанлиқи, йиллиқ ишләпчиқириш көлими 800 миң йүрүшкә йетидиғанлиқини, улар ишләпчиқарған ялған кирпикләрниң учтүрпандики тармақ ширкәткә әвәтилип орап қачиланғандин кейин, гуаңдуңдики херидарларға әвәтилидиғанлиқи баян қилинған. Хәвәрдә йәнә йеңисар наһийәлик чеңлаң илмә-тоқулма чәклик ширкитиниң 2023-йили 7-апрелда қурулупла учтурпан базири, йеңисар наһийәсиниң қизил йезиси вә саған базири қатарлиқ үч йәрдә тармақ ширкәт тәсис қилип, 350 тәк кишини ишқа орунлаштурғанлиқи, мәзкур ширкәтниң ялған кирпик ясаштин башқа йәнә кийим-кечәк, тоқулма буюмлар, пахта-тоқумичилиқ мәһсулатлирини пишшиқлап ишләш қатарлиқ кәсипләр билән шуғуллинидиғанлиқиға даир учурлар берилгән. Хәвәрдә йәнә хотән вилайитиниң қарақаш наһийәси вә  санҗи областиниң манас наһийәсидики йеза-базар карханилири һәққидиму бир қисим учурлар баян қилинған.

Юқириқи хәвәрдә, “чеңлаң” намидики бу ширкәтниң қурулғандин буян йеңисар наһийәсидә 350 тәк хизмәт орни тәсис қилип, 80 нәпәр уйғур аялни хизмәткә орунлаштурулғанлиқи гоя “уйғурларни намратлиқтин қутулдурғанлиқи” дәк тәриқидә тәсвирләнгән. Бу хәвәрни оқуған һәрқандақ киши, әгәр уйғурларниң сиясий арқа көрүнүши вә бу мәсилиниң әсли маһийитини чүшәнмигән әһвал астида, мәзкур хәвәрдики уйғурларниң мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини әсла тәсәввур қилалмайду.

Әмәлийәттә, мәсилиниң түгүни дәл мушу йәрдә. Хитай һөкүмәт таратқулириниң мәсилиниң маһийитини йошуруп, сиртқи көрүнүшини һәқиқәт дәп тәсвирләштәк бу хил тәшвиқат услуби, хитайниң уйғур ирқий қирғинчилиқини йошуруп қелиштики һалқилиқ амилларниң биридур.

Әгәр биз бу һәқтә чоңқуррақ издинидиған болсақ, юқириқи сахта тәшвиқатниң кәйнигә йошурунған ичкий реаллиқни тапалишимиз тәс әмәс. Йәни биз алди билән юқирида тилға елинған йеңисар наһийәлик чеңлаң илмә-тоқулма чәклик ширкитиниң арқа көрүнүшигә нәзәр ағдуруп бақайли:  мәзкур ширкәт чәй шаввен исимлик бир хитай тәрипидин 2023-йили 1 милйон йүән мәбләғ селинип қурулған. Йеңисар наһийәсиниң асаслиқ аһалиси уйғурлар болуп, хитай нопуси һөкүмәт истатистикиси бойичә аран 2 пирсәнткиму йәтмәйду. Йәни, Шинҗаң уйғур аптоном районлуқ истатистика идарисиниң 2020-йили елан қилған санлиқ мәлуматиҒа қариғанда, йеңисар наһийәсиниң омумий нопуси 309 миң 522 нәпәр болуп. Буниң ичидә уйғур нопуси 304 миң 680 нәпәр, хитай нопуси болса 4081 нәпәр.

Бизгә мәлум болғинидәк, 2010-йили хитайниң аталмиш “мәркәзниң тунҗи қетимлиқ шинҗаң хизмәт йиғини” ечилип, аталмиш “19 хитай өлкә вә шәһәрлириниң шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм бериш пилани” йолға қоюлған. Шундин кейин уйғур елидики  вилайәт, област, наһийә, шәһәр вә йеза-базарлар бир туташ һалда юқириқи 19 хитай өлкә вә шәһәрлиригә “намратлиқтин қутулдуруш” намида бөлүп бериветилгән иди. Әйни йили қәшқәр вилайитигә қарашлиқ йеңисар наһийәси шәндуң өлкисиниң җиниң шәһиригә бөлүп берилгән. Шуниңдин кейин җиниң шәһири йеңисар наһийәсигә нәччә йүзлигән ярдәмчи “кадир” лар вә “ихтисас игилири” ни әвәтип, йеңисарлиқларни аталмиш “намратлиқтин қутулдуруш” хизмитигә киришкән. Һәтта хизмәтләрниң оңушлуқ болуши үчүн “Җиниң шинҗаңға ярдәм беришкә рәһбәрлик қилиш орни” му қурулған. Униңдин башқа, 2011-йили хитай компартийәсиниң тәшкилат бөлүми “шинҗаңға нуқтилиқ ярдәм беридиған кадирлар вә ихтисас игилирини башқуруш усули” намлиқ һөҗҗәтНи елан қилған. Мәзкур һөҗҗәттә уйғур елиға йөткәп келингән аталмиш “ярдәмчи кадирлар вә ихтисас игилири” ниң бир туташ һалда һәрқайси җайлардики “шинҗаңға ярдәм рәһбәрлик орни” тәрипидин башқурулидиғанлиқи бекитилгән. Һәтта содигәр чақириш пилани бойичә, уйғур елиға мәбләғ селиш үчүн кәлгән карханилар вә кархана рәһбәрлириму бу даиригә киргүзүлгән.

Әсли темиға қайтсақ, йеңисар наһийәси саған базири тағваз кәнтидики йеңисар наһийәлик чеңлаң  илмә-тоқулма чәклик ширкити җиниң шәһириниң “шинҗаңға ярдәм хизмитигә рәһбәрлик қилиш орни” ниң содигәр чақирип, мәбләғ селиш чақириқи билән Хитай карханичилири тәрипидин қурулған . Йәни бу ширкәт әмәлийәттә җиниң шәһириниң йеңисар наһийәсигә қилидиған “санаәт ярдими түри”дә, Шәндуңниң санаәт линийәлирини йеңисардики санаәт линийәлири билән бағлаш Пиринсипи бойичә қурулған ширкәтләрниң биридур. Бу дегәнлик, мәзкур ширкәт шуғуллиниватқан кәспиниң келиш мәнбәси шәндуң өлкиси икәнликини көрситиду. Йәнә келип, чеңлаң ширкитиниң ялған кирпик ясаш кәспиму дәл шәндуңдин киргүзүлгән кәсип һесаблиниду.  Һәйран қаларлиқи шуки, дуня миқясида сетиливатқан Ялған чач вә ялған кирпикләрниң 70 пирсәнти Дәл шәндуң өлкисидин чиқидиғанлиқи вә шәндуң өлкисигә қарашлиқ җинән шәһириниң йеңисар наһийәсидә ялған чач вә кирпик ясаш санаитини барлиққа кәлтүргәнликидур. Бу йәрдики техиму муһим мәсилә шуки,  2020-йилила хитайниң чач мәһсулатлириниң Уйғур мәҗбурий әмгики вә җаза лагерлириға мунасивәтлик икәнлики испатланғанИди. 

Демәк, юқириқи әһваллардин шуни көрүп йетәләймизки, уйғур ели билән хитай өлкилирини мурәккәп услубта бағлиған “шинҗаңға ярдәм пилани” уйғур ирқий қирғинчилиқини пәрдазлаштики васитә яки қорал болғанлиқи ениқ. Һалбуки, бу “қорал”ниң қайси саһәләргә бағланғанлиқи, көлиминиң қанчиликлики, улар игә болған мәбләғниң келиш мәнбәси, завут-фабрикиларни қурған земинларниң қәйәрдин кәлгәнлики, уйғур деһқанлириниң немә сәвәбтин деһқанчилиқ кәспини өзгәртип, хитай карханилирида ялланма ишчи болуватқанлиқи қатарлиқ түрлүк мәсилиләрниң сәвәблири бизгә техичә сир болуп турмақта. Бу учурлар бизгә шуни көрситип туруптики, аталмиш “шинҗаңға ярдәм пилани” вә бу пиланниң түзгүчилири, қатнашқучилири һәм иҗрачилириниң һәммиси әмәлийәттә хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң биваситә җавабкарлиридур!

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.