Яркәнт ханлиқи вә ғоҗилар дәвридин қалған һөҗҗәтләр харвард университетида

Лунд университетида сақлиниватқан 219.Пров номурлуқ һөҗҗәтниң баш қисм.

Харвард университети хафтон кутупханисидики қолязмиларниң сани вә түри анчә көп әмәс. Әмма мәзмуни вә мәйданға кәлгән дәвр алаһидилики билән уйғур тарихидики ениқ йезилмай келиватқан яркәнт ханлиқи вә ғоҗилар дәвридин ибарәт икки дәвр һәққидә бәргән мәлуматлири билән башқа йәрләрдики һөҗҗәтләргә охшашла қиммәтлик. ярлиқ вә һөҗҗәтләр шу дәврләрдики уйғур диний һаятиниң мәркәзлири болған йәкән (яркәнт) вә қәшқәр (кашиғәр) дә пүтүлгәнлики, ханлар вә ғоҗилар тәрипидин йезилғанлиқи йәнә бир алаһидилик болуп, шу дәврләрдики диний һаятни чүшиништә кәм болса болмайдиған мәнбәләрдур.

Ундақта, харвард университетиниң хафтон кутупханисида сақлиниватқан бу ярлиқ вә һөҗҗәтләр қандақ мәзмундики қолязмилар? улар қандақ қисмәтләрни баштин кәчүргән? яркәнт ханлиқи вә ғоҗилар дәври тарихи, җәмийәт түзүлмиси, иқтисади вә иҗтимаий мунасивәтләрни тәтқиқ қилишта бәлгилик әһмийәткә игә бу қиммәтлик испатлар дуняниң әң мәшһур университетиға қандақ берип қалған? бу қолязмиларниң шиветсийә лунд университети “ярриң йиғмиси” ға тәвә бурунқи бир нусхиси билән қандақ мунасивити бар? хафтон нусхилири қандақ бир мәқсәт билән көчүрүлгән?

Alvan.portal.org

1514-Йили қурулуп 1680-йилиғичә мустәқил һөкүм сүргән яркәнт ханлиқи тарихи һазирғичә чәт әлләрдә “тарихи рәшиди” вә униң давами сүпитидә йезилған “тарихи кашиғәр” вә бу әсәрләрдин пайдилинип йезилған “тарихи әминийә” қатарлиқ тарихий әсәрләр “тәзкирәтул әзизан” ға охшаш тәзкириләрдин пайдилинип тәтқиқ қилинип кәлгән. Хитай тарихчилири адити бойичә яркәнт тарихини қәстән бурмилап вә хитайчилаштуруп, көпрәк миң сулалиси тарих материяллирини қоллинип, яркән ханлиқини өз һамийлиқидики бир йәр қилип йезишқа адәтләнгән. Хафтон кутупханисидики қолязмиларниң сани гәрчә аз болсиму лекин, ярлиқларниң биваситә муһәммәд хан (1599-1609) , султан маһмуд хан (1632-1635) , йолбарс баһадир хан (1667-1670) , абдулла баһадир хан (1636-1667) , муһаммәд исмаил хан (1670-1680) киби йәркәнт ханлиқи ханлири тәрипидин, вәхпинамәниң хоҗа яқуб охшаш ғоҗилар дәвридики һөкүмран ғоҗилар тәпидин йезилғанлиқи билән толиму қиммәтлик 1-қол тарихий мәнбәләрдин һесаблиниду. Бу һөҗҗәт вә ярлиқларниң диққәт қозғайдиған йәнә бир тәрипи һөҗҗәтләр арисидики суюрғал ярлиқи вә вәхпинамиларниң шу дәврдики әң муһим диний мәркәзләргә чүшүрүлгәнлики. Буларниң ичидә йеқинда хитай даирилири мәһмуд қәшқириниң мазири икәнликини рәт қилишқа урунған опал мазири вә артуштики султан сатуқ буғрахан мазириму бар. Хафтон кутупханиси һөҗҗәтлири арисида 1804-йиллири кучар бәглири вә өлималири тәрипидин ғоҗа иссақ вәли вә униң ханиқалириға йолланған 3 парчә узун һөҗҗәтниң көчүрүлмә нусхиси бар. Буларниң бурунқи нусхисиниң қәйәрдә икәнлики яки бар йоқлуқи һазирғичә ениқ әмәс. Һөҗҗәтләр бу алаһидилики билән ғоҗилар билән хәлқ арисидики мунасивәтләрни чүшиништә техиму қиммәтлик.

Лекин шуни әскәртиш мумкинки, хитай һөкүмити уйғурларниң тарихини бурмилаш үчүн әзәлдинла уйғурчә тарихий мәнбәләргә чиш тирниқи билән өч болуп кәлгән. 1956-Йилидин 1959-йилиғичә тил тәкшүрүш вә тәтқиқ қилиш баһаниси билән хәлқтин йиғивалған, 1966-йилидин 1976-йилиғичә өйләрни ахтуруп хәлқтин йиғивалған уйғур қолязма тарихий һөҗҗәтлири, җүмлидин бу хилдики ярлиқ вә һөҗҗәтләрниң санини тәсәввур қилип болғили болмайду. Бир қисми әйни вақитта хәлқниң көз алдида көйдүрүлгән, көп қисминиң бар йоқлуқи һазирғичә мәлум әмәс. Уйғур аптоном районлуқ вә һәрқайси вилайәт област қәдимий әсәрләр ишханилири, музейлар, кутупханилар йиғивалған әмма тәтқиқ қилишқа рухсәт қилинмиған нәччә миңлиған қолязмиларниң һазирқи әһвалидин хәвәрдар болуш һазирчә мумкин әмәс. Нөвәттә әнә шу чәт әлләрдә сақланған уйғур тарихий һөҗҗәтлирила тәтқиқатларда пайдилинилмақта. Мана бундақ һөҗҗәтләрдин пайдилинип тәтқиқат қилғучилардин бири ким ходоңдур.

Харвард университети хафтон кутупханисидики ярлиқларниң мана мушу “ярриң йиғмиси” ичидики һөҗҗәтләр билән охшаш икәнлики һәққидә тунҗи болуп мәлумат бәргән киши корейәлик тарихшунас ким ходоң әпәндидур. У 2010-йили елан қилған бир мақалисидә лунд университетидики 7 ярлиқ вә номури, ярлиқ бәргүчиниң исми, пүтүлгән вақти вә чоң кичиклики һәққидә әтраплиқ тохталған.

Гуннар ярриң әпәнди һөҗҗәтләр арисидики пров. 222 Номурлуқ һөҗҗәт һәққидики мәлуматида “20-әсирниң башлирида густаф ракет (Gustav Raquette) қәшқәр яки яркәнттин сетивалған” дәп язған. ярриң әпәндимниң бу һөҗҗәтниң қачан вә қәйәрдә ракетниң қолиға чүшкәнлики һәққидә немә үчүн ениқ язалмай қалғанлиқи мәлум әмәс. Чүнки устази густаф ракет 1930-йили дәл мушу пров. 222 Номурлуқ һөҗҗәт һәққидә язған “шәрқий түркистанниң ғоҗилар дәвридин қалған бир қәшқәр вәхпә һөҗҗити” темисидики мақалисидә бу һөҗҗәтни өз ичигә алған бир қисим һөҗҗәтләрниң русийәниң қәшқәрдә турушлуқ консули николай петровскийниң йенида хизмәт қилған бир рус ақсақили қалдуруп кәткән қәғәзләр арисидин байқалғанлиқини, уларни 1914-йили өзиниң сетивалғанлиқини язған. Бу қолязмилардин петровскийниң хәвири болмиғанлиқи муқәррәр.

Петровскийму қәшқәрдики 20 йиллиқ хизмити җәрянида һәр хил тиллардики тарихий қолязмиларни йиғишқа алаһидә етибар бәргәнлики вә йиғқанлиқи билән мәшһур. У өзи йиғқан қолязмилар арисидики өзи “мусулманчә қолязмилар” дәп атиған әрәб вә парс йезиқидики қолязмиларни 1902-йили қәшқәрдики хизмити ахирлашқандин кейин санкт-петербургқа елип кәткән. Петровский 1909-йили бу қолязмилардин 88 парчини асия музейиниң мәсуллириға өткүзүп бәргән. 1910-Йили бу музей йәнә петровскийниң аричилиқ қилиши билән 19-әсир вә 20-әсирниң башлириға тәвә йәнә бир түркүм чағатай уйғур тилидики һөҗҗәтләргә игә болған. 1962-Йили бу қолязмиларниң каталогини нәшр қилған мугинофниң баянлирида юқириқи ярлиқ вә һөҗҗәтләр һәққидә мәлумат йоқ.

curiosity.lib.harvard.edu

Һөҗҗәтләр үчүн қоллинилған қәғәз сүпитигә диққәт қилидиған болсақ, лунд университети кутупханисидики нусхиларниң хотән қәғизигә йезилғанлиқини, хафтон кутупханисидики нусхилардин “һәзрәти мәвланә сәид җәлалиддин касани” ға йезилған бирла язминиң хотән қәғизигә, қалған 13 парчә язминиң шу вақитларда “явропа қәғизи” дәп аталған йеңичә силиқ қәғәзгә йезилғанлиқини көримиз. Уйғур диярида руслар консулхана қурғандин кейин қоллинилишқа башлиған “явропа қәғизи” му мәзкур көчүрмә нусхисиниң 1882-йилидин кейин барлиққа кәлгәнликидин бешарәт бериду. Әмма бу сәвәбләр йәнила хафтон кутупханисидики нусха әслидә лунд университетидики нусхидин көчүрүлгән дейишимизгә йетәрлик болалмайду. Йетәрлик испат тепиш үчүн һәр икки нусхиниң бир қисим алаһидиликлирини өзара селиштурушимизға тоғра келиду. Диққәт билән қарайдиған болсақ, хафтон нусхиси сәһипилириниң юқири қисим сол тәрипигә урулған қизил рәңлик кичик бир тамға изини көримиз. Тамға вә бу тамға изидики хитайчә ла дав лов фу (拉島 洛夫) дегән исим бизгә тонуш. Йәни бу тамға русийәлик мәшһур түрколог радлофқа тәвә болуп, у 1891-йилидин кейин, өзигә тәвә китаб вә башқа материяллириға өз имзаси сүпитидә мушу тамғини урған. Бәлким радлоф бу шәхси тамғисини 1891-йили күлтегин мәңгү тешиниң хитайчә йүзини тәрҗимә қилдуруш үчүн мәхсус бейҗиңға қилған сәпири җәрянида ясатқан болуши мумкин. Демәк хафтон кутупханисидики бу кичик тамға урулған әсли қолязмилар радлоф қалдуруп кәткән материяллардур. Һөҗҗәтләрниң әсли нусхилириниң 1902-йилиға қәшқәрдә ишлигән рус ақсақили қалдуруп кәткән қәғәзләр арисидин тепилғанлиқини вә шундақла рус консулханисидикиләрниң 1892-йилидин башлап һәр хил қолязмиларни топлашқа башлиғанлиқини нәзәрдә тутсақ, у һалда қолязма 1892-йилидин 1902-йилиғичә болған 10 йил ичидә көчүрүлгән вә шу дәврниң әң чоң түркологи радлофқа әвәтип берилгәнлики тәсәввур қилалаймиз. Хафтон кутупханисидики “м. С түрк 70” бәлгилик йиғмидин башқа йәнә “м. С түрк 71” бәлгилик тарихнамиға, “җанаби бәдәвләтниң вақаатлири” ниң әсли нусхисиға, навайиниң “мәһбубул қулуп” намлиқ әсириниң бир әсли нусхисиға мана мушу “радлоф” хәтлик тамға урулған.

Ундақта хафтон кутупханисидики ярлиқ вә һөҗҗәтләр немә сәвәбтин көчүрүлгән? адәттә узун муддәт сақланған һөҗҗәтләрни йеңидин көчүрүшниң икки сәвәби болатти. Бири һөҗҗәтниң давамлиқ күчкә игә вә текистиниң ениқ болуши сәвәбидин. Бундақ әһвалда қәғизи конириған һөҗҗәт қайта көчүрүлүп, йәнә қайтидин рәсмий қази вә гуваһчиларниң тамғиси бесилатти. Иккинчи сәвәби болса пәқәтла тәтқиқ қилиниш мәқсити билән көчүрүш болуп, көчүрмә нусха әсли һөҗҗәткә тәқлид қилинип көчүрүләтти һәтта тамғиму әслидикигә охшитип сизилатти. ярлиқ вә һөҗҗәтләрдики хәт шәкли, сәһипә көрүнүши вә тамғиларға диққәт қилидиған болсақ пүтүнләй тәқлид қилинип сизилған. Әсли тамғилириниң қайсиниң әсли қайсиниң сизма икәнликини бир қараш билән пәрқләндүргили болиду. Пров. 225-Номурлуқ ярлиқтики тамғиниң үстүнки қисмини оқуш қийин болғачқа, көчүрмә тамғисиниң үстүнки қисминиң йерим қалдурулғанлиқи буниң рошән испати.

RFA/Ablet

Күнимиздә хафтон кутупханисидики җарлиқ вә һөҗҗәтләр уйғурларниң яркәнт ханлиқи вә ғоҗилар дәвридики диний вә иҗтимаий һаятини тәтқиқ қилишта пайдилинидиған муһим мәнбә сүпитидә тәтқиқатчиларниң вә оқуғучиларниң алаһидә диққитини қозғаш вәзиписини мувәппәқийәтлик ада қиливатиду. Шуниң билән биргә йәнә хитайниң “җуңхуа миллити еңини күчәйтиш” , “шинҗаң әзәлдин хитайниң бир қисми” дегән сиясий йөнилиш бойичә уйғурлар вә уйғур ели тарихини бурмилаш, уйғур тарихий шәхслири вә тарихий йәрлирини етибарсизлаштуруш сиясәтлириниң һәқиқий маһийитини ечип бериватиду.

*** Бу обзордики көз қарашлар пәқәтла апторға хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду.