Abdulhey rozi: sherqiy türkistan jumhuriyiti edebiyatining untulmas wekili (1)

Uyghur edebiyatining wekilliridin biri abdulhey rozi ependi. 1970-Yillar, almuta.

Yéqinda qazaqistan yazghuchilar ittipaqi bilen qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik birleshmisi we almuta sheherlik Uyghur medeniyet merkizi qatarliq organlarning birlikte uyushturushi bilen almuta shehiride 20-esir Uyghur edebiyatining wekilliridin biri abdulhey rozining 100 yilliq tewelludigha béghishlan'ghan xatire kechliki ötküzüldi. Mezkur murasimda sözge chiqqan bir qisim péshqedem edibler, ziyaliylar abdulhey rozining ijadiy hayat musapiliri we edebiy ijadiyet muweppeqiyetlirini eslep ötüsh bilen sha'irgha bolghan yüksek hörmitini ipadileshti. Abdulhey rozi wapat bolghinighimu 39 yil toshqan bolup, nurghun yéngi ewladlar hetta yéngi ewlad Uyghur edibliri üchün abdulhey rozining kim bolghanliqi we ijadiy hayat musapiliri natonush bolushi tebi'iy. Ene shu nuqtidin bu qétim almutada uning shé'iriy tallanma eserliri qayta neshr qilinip oqurmenler bilen yüz körüshtürülüsh bilen birge uning ijadiy hayati heqqidiki her xil melumatlar metbu'atlar we ijtima'iy taratqular arqiliq keng tarqitilip, nami asasen untulup kétilgen mezkur sha'ir kishiler qelbidin qaytidin orun aldi.

“Abdulhey rozi hayatining eng ehmiyetlik bir teripi uning 1940-yillarda Uyghur shé'iriyitidiki yultuzlardin lutpulla mutellip qatarliqlar bilen sawaqdash bolushi hem ular bilen bir qatarda edebiyat sépige kirishidur” deydu ataqliq péshqedem sha'ir abdughopur qutluqof.

Abdulhey rozi xuddi 20-esir edebiyatidiki namayendilerdin lutpulla mutellip, ziya semedi, zunun qadiri we bashqilargha oxshashla qazaqistanning yettesu rayonidiki Uyghur yézilirining biride tughulup, 1931-1932-yili arisida sowét qazaqistanda yüz bergen qattiq acharchiliq we siyasiy teqibleshlerdin qachqan minglighan qazaq, Uyghur we bashqa milletler qatarida ata-anisi bilen iligha qéchip kélip yerleshkenidi. Abdulhey rozining bélgiyede yashaydighan 74 yashliq qizi gülbostan xanim dadisi heqqide toxtaldi.

Abdulhey rozi 1923-yili 10-noyabirda yettesudiki ketmen yézisida tughulghan, bashlan'ghuch mektepni ketmende oqughan, ghuljagha barghandin kéyin rus gimnaziyeside oqughan.

Abdulhey rozi 1943-yillar arisida shinjang institutini püttürgendin kéyin ghuljada oqutquchiliq we bashqa xizmetler bilen shughullan'ghan, emma 1944-yili 11-ayda sherqiy türkistan inqilabi partlighanda inqilabqa aktip qatnashqan. U, ene shu 1944-1949-yilliri arisida qoligha qelem élip musteqilliqni we azadliqni küyleydighan nurghun shé'irlarni yazghan bolup, uning shé'irliri “Küresh” zhurnili we “Azad sherqiy türkistan”, kéyinki “Inqilabiy sherqiy türkistan” gézitliride toxtimay élan qilinip turghan.

Mana shu 1944-1949-yili sha'ir ijadiy hayatining bir dewrini teshkil qilghan bolup, u birdinla shu mezgilidiki péshqedem, ottura yash we yash edibler-zunun qadiri, enwer nasiri, dawut turaxmetof, nur bosaqof, tursun qahari, kéwir niyazi, elqem extem, ziya semedi, xélil hemrah, téyipjan éliyof we bashqilar bilen bir qatarda, sepning aldidiki tonulghan sha'ir süpitide musteqilliq we azadliqni küyleydighan sherqiy türkistan jumhuriyiti edebiyatining wekillirining biri süpitide otturigha chiqqanidi. Uning shé'irliri inqilab rehbiri exmetjan qasimining alqishigha érishken, uning 1946-yili dosti lutpulla mutellipning öltürülgenlik xewirini aqsudin qaytip chiqqan sopaxun sowurop qatarliqlardin anglap lutpullagha béghishlap yazghan “Razimen deptimen” namliq mersiyesi küchlük tesir qozghighan: u mundaq yazghan:

Razimen dédim, chiqardim höküm,

Qatilni bir zum eylidim kukum!

Dost dep yürginim jallitim iken,

Öltürgen bilen chiqmidi öchüm.

Chünki menggüge qaytmidi lötün,

Hesret-nadamet bop qaldi pütün.

Uning her misra shé'iri bilen,

Ich-ichimni eyleymen tütün.

Abdulhey rozining shé'irliri 1947-yili ghuljada neshr qilin'ghan sherqiy türkistan edebiyatining wekillirining nadir eserliri toplimi “Almanax” tinmu orun alghanidi.

Abdulhey rozining hayati 1949-yili 12-aydin kéyin sherqiy türkistan jumhuriyiti kadirliri, ziyaliyliri we edibliri bilen oxshash qismetke duch keldi. Xitay kommunistliri Uyghur diyarini igiligendin kéyin, 1950-yillarda ghuljadiki sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining nurghun rehbiriy kadirliri, ziyaliylar hetta bir qisim sha'ir yazghuchilarmu ürümchige kélip herqaysi idare-organlar, medeniyet-ma'arip orunliri, edebiyat-sen'et sahesi we bashqilarda xizmet qildi. Abdulhey rozi ene shularning biri idi. Awstraliyede yashaydighan péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'ir exmet igemberdi ependining éytishiche, abdulhey rozining 1950-yillardiki hayat musapisi edebiy ijadiyet, “Tarim” zhurnilida muherrirlik qilish, “Shinjang instituti” da edebiyat dersliri bérip yashlarni terbiyeleshke béghishlandi.

Abdulhey rozi 1962-yili yene shu minglighan Uyghurlar qatarida öz wetinini terk étip musapirliq yoligha atlinip, a'ilisi bilen birge almuta shehirige kélip orunlashti.

(Dawami bar)